"'^^oV
,AV .11,. *<{>. fvV o " • . "^
^» -j5°^
/\ ^i
!»' ,íí
^♦"-í^
•i»' *V' ^^ *»'^*' a"' ^'*»-
^o1
ti
DIÁLOGOS
DE JUAN LUIS^^^^
VI FES,
TRADUCIDOS EN LENGUA CASTELLANA
Por el doctor Cristóbal Coret y Peris^
presbítero , profesor de elocuencia en la
santa Metropolitana de Valencia Se*
DECLMA EDICIÓN.
Corregido el texto, mejorada la traduc-
ción ^ y añadidas también algunas notas
por un discípulo.
MADRID: 1817.
Por la Viuda de Barco López , calle de la
Cruz, donde se hallará.
Con las licenciáis necesarius^ ^
^h ^^^^
.M
\«
^i
3 1 D i« 3 3
Censura de Don Gregorio Mayans y Sisear^ por
comisión del Real Consejo de Castilla,
M. P. S.
V.
eirite y seis años há que salió á luz la traduc-
ción de los Diálogos de la lengua latina de Luis Vi-
ves. Su impresión se repartió muy presto; porque la
comodidad de lograr un buen interprete , que con
facilidad está enseñando á todas horas la lengua
latina, pura y elegantemente , cebó el buen gus-
to de muchos lectores , que experimentaron en sí
mismos cuan acertadamente dio su sabio autor á
estos Diálogos el titulo de Exercicio de la lengua
latina ; pues por su lectura se aprende una gran-
de abundancia de voces las mas usuales en la con-
versación y trato común. Consideró Vives que los
coloquios de su amigo Erasmo de Roterdan eran
mordacisimos , demasiadamente burlones , algu-
nas veces poco latinos , y por dichas razones no
convenientes á los niños , á quienes solamente
debe darse doctrina provechosa con estilo puro,
sencillo y claro : y tal es la de estos Diálogos,
acomodada á la inteligencia de Ja tierna edad , y
escrita con tanta propiedad , que en su género no
hay cosa mejor , ni aun igual. Si su autor inven-
tó palabras nuevas, no son tantas como exagera-
ron los maestros Alonso García Matamoros , y
Francisco Sánchez de las Brozas ^ ni las fingió sin
necesidad , siendo nuevas las cosas significadas
por ellas. Y aunque en los demás escritos de Vi-
yes sea verdad lo que también dixo Matamoros,
que su estilo es algo duro; en estos Diálogos cier-
tamente es mas corriente. La traducción del doc-
tor Cristóbal Coret y Peris de propósito es literal
para manifestar mejor la correspondencia de una
y otra lengua. Sale mejorada en muchas partes^
y con algunas notas al pie , que hacen mas apre-
ciable el primer trabajo de este insigne profesor,
que la mayor parte de su vida se ha empleado en-
señando la lengua latina según los preceptos del
Brócense , príncipe de los gramáticos , haciendo
conocer al mismo tiempo los escritores originales
de dicha lengua : y sobre todo ha tenido y tiene
lucidísimos discípulos , y muy hábiles profe>ores,
que son la mayor alabanza que se le puede dar.
Siendo pues tan útiles estos Diálogos y su inter-
pretación , y tan benemécito el traductor , es muy
digno de la licencia que pide. Oliva á i.o de Mar-
zo de 1 749.
Don Gregorio Mayans y Shcar^
AL Dr. CRISTÓBAL CORET Y PERIS,
presbítero.
JVLi amigo y señor. Si yo no tuviera tan
anticipado concepto de la pureza y elegancia con
que vmd. escribe , me veria ahora precisado á
formarlo de nuevo^ Pero estaba vmd. tan adelan*
te en mi opinión , que el gusto que he tenido de
leer la traducción castellana que vmd. ha hecha
de los Diálogos latinos del grande valenciano
Luis Vives , solamente ha servido para confir'-
mar mi antiguo juicio. Mucho por cierto espera'*
ha yo ; pero vmd. ha sabido satisfacer á mi espe^
ranza ^ habiendo escrito una traducción tan fiel y
elegante , y con lenguage tan suave , natural y
corriente ^ que parece está satirizando contra los
que pervierten hoy nuestro idioma con palabras
desapacibles , extrañas y violentas. Todo esto
mereció el sabio Vives • de cuya venerable me^
moria parece que descuidaba la lengua castellaa
na ^ poco solícita de trasladar á sí tan útiles tra-^
hajos ; cuando las otras naciones^ deseosas de fa-
cilitar el conocimiento del idioma latino con la
versión de estos Diálogos^ los procuraron tradu^
cir. Vero esta que parece poca atención á la uti-^
lidad común , ha sido dicha de Luis Vives , ha-
hiendo esperado hablar en nuestro idioma cuan^
do éste ha llegado á su perfección última ¿ Z^*
¿randa un tan huen traductor^ que ni disminuye
la primitiva elegancia^ ni usa voz y frase que no
sean admitidas de los buenos oidos. Verdad que
no querrán confesar aquellos ignorantes muy pre-^
ciados de cultos , a quienes parece que es humil*
de el lenguage castellano en no habiendo térmi*
nos desconocidos y ruidosos. De semejantes cen^
sores no pretenda vmd. alabanzas. Conténtese con
las que le darán los eruditos : y mas aquellos que
por experiencia saben las dificultades de tradu^
cir. Son estas tan grandes^ que han obligado á sen^
tir y confesar á los mejores intérpretes , que son
inexcusables los yerros en una versión. T á la
verdad asi lo siento, i Qué no hay mas que ceñir
á ciertas palabras la viveza de un concepto , te-^
ner prontísimos en la memoria los mejores dialec*
tos^ buscar la correspondencia de un adagio ^ ha--
llar tan bien en otra lengua como el otro supo
pensar y decir en la suya ^ y en fin^ llevar la ma^
no sin torcer por agenas líneas ? Sin embargo^ de
tal suerte vmd. se ha expedido de su traducción^
que ha logrado expresar^ con la felicidad posible^
la mente de Vives ^ haciendo muy estimable su
versión por haber unido dos cosas tan distintas
como rigor y suavidad. Vor esto se deben á vmd.
especiales alabanzas : y mas siendo en Vives tan
singulares la agudeza y elegancia^ por las cuales
^e pQdia temer que perdiese mucho en nuestra len*
pua de su nativa gracia y esplendor. Tero hallo
que sin faltar á la fidelidad de las sentencias, y
casi contando las palabras, ha dado vmd. á Vives
nueva viveza y hermosura con la propiedad y
grandeza del lenguage español ', cuyo buen uso no
tiene que envidiar la suavidad y elegancia del la-
tino , ni la propiedad y copia del griego. Mani-
fiesto Á vmd. mi juicio ingenuamente. T aun callo
mucho, porque soy enemigo , no solo de la lisonja,
sino de dar sospecha de ella. Asi, no dilate vmd.
la publicación de esta obra, deseoso de mejorarla,
pues está tan Mena. Ni le detengan temores del
acierto, pues lo ha conseguido. T si quiere vmd.
acertarlo enteramente, mande publicar su traduc-
ción, siguiendo la ortografia que practicaron Don
Diego Saavedra Fajardo, y otros grandes maes-
tros de la lengua española. Escribamos aquello
mismo que proferimos. T siguiendo constante-
mente la razón, despreciemos la risa dejos igno-
rantes. Dios guarde á vmd. muchos años con la
salud y felicidad que le deseo. Oliva y Julio 19
de 1723.
El Dr. D. Gregorio Mayans y Sisear,
catedrático del Código de Justin.
en la universidad de Valencia.
Celebra Tuho la utilidad de las obras de Xe-
""íonte, y para ei legro de élía enrar/a su lee
Clon con cuidadosa advertencia [,).t:
stuiio,é. Con razón previene el cuidíí'^ ^''"''
otra co.a es leer por si ^Zf. :'^^:t¡ '¡Ta
aprovechamiento 5 aquello no pasa los l7-nhes t
pasatiempo esto es fatiga de íodo el inTmo t
torp. engaño de algunos cue tienen por entr'ete!
nmwento puíríl el leer los Diálogos de nÍesr¡
eruduistmo valenciano Juan Luis Vives pues e«
verdad que les juagan los doctos por e'nseñanza
puesto que aun de ellos se recata á vecersu LTe
ligencía. Escribiólos aquel grande ín A "
hacer diestros en la len^^ua ^S^^l^:^Z^
ofreaendo tanta variedad en ellos , que apena le
ícidS r;: t "" ?"."^ ^t -¿'---on fe.
Vi u L ''"^'-'^ ^^^'"^- Mostróse en esta obra
ren^Tai ul" ""^'^.'^ ^^ punsitrta fSet!
aquellas mismas voces , que eran las mas acendra-
pa e'e haw ' "íT"'^ ^^'^^ = P- maneja que
pare.e haber viyjdo Vives en ella por aquellos sí-
Teincl d: \ ''?" ^P-"^^^-' ^- escuS d¡
l.erencio. De la elegancia de este adornó Cice
1 , ^ &"•* *«*i.iHíi ^ que niZO resonar (^nt
los teatros de Roma esta sirena de África
Con que habiéndose hecho tanto lugar* Ja Dur^
za de Terencio en la estimación de Tulio , y" s¡
(O Ck, de Senect, (a) Cic. ad Attic, ^ alibU
áexa entender cuánta merecen los Diálogos de Vi*
ves 5 que con tanto acierto la ha disfrutado, Biea
lo atestiguan las varias ediciones que de ellos se
han hecho en diversas partes de Europa* París en
1539 vio la primera. Después Colonia. Siguióse
la de Norimberga en la misma Alemania, Las de
Venecia , y las de esta ciudad de Valencia han
sido repetidas. Barcelona , Zaragoza, Madrid, Ler-
ma hicieron otras. Para facilitar mas la inteligen-
cia á la juventud estudiosa , se han traducido en
varias lenguas ^ sirviendo éstas de pasadizo para
hablar la elegante latina de Vives. La primer ver-
sión francesa salió á luz en León en 1578. Envi-
diosa París de su dicha , \xn año después dio otra
en 1579 para lograr la fortuna que envidiaba.
Los alemanes y polacos hicieron sus traducciones,
como compitiendo en la inteligencia de tan eru-
dita obra , ó hebra de oro , cod'ciándola para sí,
donde se aprecian tanto las buenas letras. Solo
España carecía de ella por saber poco estimar sus
tesoros , cuando con ellos enriquece las demás na-
ciones , como dixo Floro (i) : Sic Astures iS la^
t entes in profundo opes suas atque divitias , dum
aliis qu<erunt , nosse cceperunt. Empiece pues á
enriquecer con sus mismos tesoros , que mal cono-
cidos solamente servían al desperdicio , siendo re«»
compensa de la tardanza el mayor aprovecha-
miento. A este fin sale pues Vives redivivo á su
lengua vulgar para facilitar á los visónos la in-
teligencia de sus primores } y aun para dar á en-
^i) Lib» 4. cap. 12.
tender á algunos Trasones ^uánto mas allá de su
erudición traspasa su vanidad. La versión se ha
acomodado ya al sentido , ya á la letra , cuando
ésta no ha servido de embarazo á la vulgar frase,
para que siendo de provecho al principiante , que
aun no sabe entender lo que en su lengua le di-
cen, sea de gusto al provecto , que alcanza ya la
diferencia que hay entre nuestro idiotismo y la
castiza frase latina. Las figuras de la oración se
han vertido buscando en el vulgar lo que corres-
ponde á ellos , sin contar con la letra ^ para que
asi tengan gracia y donaire : las de dicción no
dan tanto ensanche , porque un equívoco en una
voz latina no lo es en la que le corresponde vul-
gar , y asi pierde la viveza en la traducción.
Habiendo dicho algo de la obra , será bien de-*
cir algo del autor [asi continuaba el traductor-^ pe-
ro for equivocar varias noticias que han corrido en
las cuatro ediciones sin enmienda , preciso es que ya
hable su discípulo. ) Su patria fue Valencia la no-
ble , que llaman del Cid , atribuida á la antigua
Edetania ; nacido ano 1492 á lo ultimo de la ca^
lie de la Taberna del Gallo , hoy Torno viejo de
Santa Tecla , parroquia de San Martin , como lo
asegura en su Diálogo , Leges Ludi. Su madre
"Blanca March ^ valenciana , descendiente de los
Marchs , caballeros catalanes. Su padre Luis Vi^
v^j-, que menciona asi : Eum ergo Ludovicum Fí?-
vem patrem meum , ^c, (^de Inst„fosm. Christ* edit,
Antuerp. anni 1 $24, cap* de Concorda conjug. ) Lo
advertí en 1749 para sus correcciones al Dr. Xi-
meno , pues nadie tenia noticia j y lo notó. Fue
de los Vives que vinieron de Cataluña á nuestra
conquista , y se radicaron en Valencia, en que vi-
vían en clase de nobles. ( Monum. en Ribera,
Cent. I. pág. 592 ) ; no de los Vives que mencionó
Vicina. Estudió en su patria después de la escuela
un poco de mal latín , siendo sus maestros Daniel
Sisó y y Gerónimo Amiguet , de Tortosa , é in novo
Gimnasio j (establecido en 1502) después leyes
con Henrique March , su tío , hermano de su ma-
dre, {ípse f Comm. in libr. 19. cap. 21. de Civ. Dei,)
Los sofistas no permitieron que Vives enseñara en
Valencia, porque temían su ruina : Vives ab aca^
demia valentina imprudenter exclusus , puer qui mi''
fiatus est eiy qui librum inde amoveret^ ubi ipse po^
suisset , fracturum se. ( Vine. Blas. García , Epi-m
tom. de la Retor, pág. 122.) Política infernal que
se ha practicado muchas veces contra otros inge-
nios de provecho, para que se encubra la ignoran-
cia , y queden los puestos inútiles para el público.
Año ij 1 1, y de su edad 19, se fue á París , don-
de oyó tan mala dialéctica á sus maestros Gaspar
Lax^ aragonés , y Juan Dullard^ flamenco , que en
lugar de teñirle de erudición , feamente le man-
charon de ignorancia» En favor de Juan Dullard,
que en París había enseñado la historia de las
formas celestes de Higinio , mejoró Vives la edi-
ción, y la publicó alli , dirigiéndole á Juan Fort,
valenciano , filósofo , y su contubernal ó comen-
sal , como leo en su epístola. Advertido del in-
signe Antonio Nebrisense , pasó á Lcvaina , don-
de emprendió el estudio de las lenguas latina y
griega , fundamento y basa de todo saber, logran-
do buen maestro. Luego escribió contra los pseu'*
úo dialécticos y qn^ no admitían á las aras de Mi-
nerva la elegancia latina (sío embargo de lo^rac
Lax por Mecenas en 1511 á D. Geróinmo C<ibani-
lies, valenciano , embaxador en Francia del Rey
católico); engaño que aún dura en aígunos en-
tendimientos mal cultivados /que la ju2gan^oc
embarazo para adquirir facultades mayores. La
universidad de Lovaina, en que florecía la ciilm-
ra, le nombró en 1512 profesor de buenas letras,
y en el mismo año ^ para manifestar el origen de
la pervertida enseñanza , escribió los 7 libros de
causis corruptar, artium-^ y para su remedio los y
De tradendzs disciplinis. El orbe literario está aún
admirado de tanto saber y juicio. Vergara copió
mucho de estos 12 libros para sus Cuestiones , que
publicó en 1552. El maestro Cano copió tanto á
Vives, que le hizo suyo; pero manifestó su des-
pique cuando era difunto , ya que no pudo mar-
chitar el laurel que se ganó , triunfando con soli-
dez de Valois, Trivet, y Passavant, Vives era hom-
bre mayor , mas instruido y pió que Cano. En la
filosofía y teología excedió á los de su edad : en el
mismo año 1512 fixó su domicilio en Brujas, en
donde habia establecidas varias familias distin-
guidas de Valencia, Alli se dio tanto al estudio y
enseñanza, que no salia de casa sino para Jos via-
jes á su cátedra de Lovaina , en que estaba aua
en I J22, en cuyo año acabó los comentarios de Ci^'
vítate Dei^ quQ asombran. En 1520, cuando Vives
tenia 27 años, ya Erasmo escribió á Hermano,
conde de la nueva Águila, que Luis Vives era el
mayor hombre del n\undot Vives noster in man-»
suetortbus btterís sic ver sai ur^ ut hoc Sceculo vióc
ítlium norim , quem ausim cum tilo committere.
En í 9 23 se casó en Brujas con Margarira Valdau-
ra , dunctila honesíísima , hija de Bernardo Val-
daua , y Clara Servent, Pasó á Inglaterra para
maestro d^ la princesa Doña María, hija de Hen-
rique viií, de donde se ausentó á persuasiones de
la reyna Doña Catalina para no exponerse á las
furias de Bolseo, Tuvo intimidad con Tomás Mo-
ro, Desiderio Erasmo , D. Juan de Vergara, An-
drés Strany, D. Juan de Borja , duque de Gandía;
D, Serafín de Centelles , conde de Oliva; Tomás
Linacro , Guillermo Budeo , Alonso Virues , Juaa
Martin Población ^ Juan Bautista Agnesio , Juan
Geida , y otros. Fue Vives en Lovaina maestro
del emlneniísimo Guillermo Croy, obispo de Cam-
bra y, y arzobispo de Toledo , de D. Honorato
Joan, obispo de Osraa , de D. Diego Graciait, se-
cretario de Felipe 11 , de Fernando Ruiz de Vi-
llegas , poeta celebérrimo , y de Francisco Crane-
veldio, jurisconsulto insigne , y consejero del em*
perador Carlos v. El saber de Vives fue sin par,
su crítica robustísima , sus obras incluidas en dos
tomos , á parte de los comentarios á lo de Civit.
Dei, Su piedad , gravedad y modestia insignes,
como se colige de diversos tratados místicos llenos
de sólida doctrina. El cardenal Juan Bona notó á
Vives de insolente , sin duda no leyó sus obras»
El P, Claudio Lacroix le puso entre los sospecho-
sos (Trací, de Excommun, art 5. num. 332.); pero
enó lan torpemente como antes Alfonso de Cas-
tro , que había puesto á Cayetano entre los Iiere*
ges , ( Tit. de Adam, hcer„ VL ) siendo su mayor
contrario. Toleró Vives varias enfermedades, pro-
cedidas de sus estudios : padeciéndolas , escribió
en 1539 los Diálogos'^ y murió en Brujas á 6 de
Mayo año J $40, á los 48 anos de su edad con suma
edificación, porque sujetó á la censura y arbitrio
de la Santa Sede , ( que gobernaba Paulo iii ) á
quien Jesucristo concedió ia especial potestad de
atar y desatar, y de ser madre y maestra de to-
das las iglesias , todos sus escritos , como expresó
al mismo papa el insinuado Craneveldio, á instan-
cia de la honestísima Margarita Valdaura, viuda
de Vives. Tuvo Vives bien presente lo de S. Ge-
rónimo : Qui Petri cathedrce jungitur ^ meus est^
Elogiaron á Vives Erasmo, Vosio, Sandero, Casau-
bono, Bartio, Sixto Senense , Jovio, Escoto, Don
Nicolás Antonio, D. Manuel Martí, &c. Lloraron
su muerte Agnesio y Villegas, poetas insignes y
coetáneos. Le defendió acérrimamente el CL Doa
Gregorio Mayans y Sisear, en su Specimen Bibliou
pág. 41 , y en la vida latina del Brócense , rlsume-
ro CLXiv &c. Rodríguez , Coret y Xímeno copia-
ron mas que averiguaron. Villegas perpetuó asi la
memoria de su maestro Vives :
Vives amor Phoehi , partorum gloría Vives ^
Vives , quo vívente novem vixisse Camence^
Et moriente simul mérito oecubuisse potestis
Credi , sublatus medio est in tempore vitíe.
VIVES PHILIPPO
CAROLI CiESAR. AUGUST,
filio hseredi optimam meatem.
JL#atinae linguae permagnse sunt & ad loquen-
dum , et ad recté sentiendum utilitates, Est enim
ea veluti thesaurus quídam omnis eruditionis :
quoniam magna , et prasstantia ingenia latino ser-
mone disciplinas omnes conscripserunt : ad quas
nemo potest pervenire , nisi per linguae illius cog-
nitionem. Quam ob causam non gravabor, intec
majorum studiorum occupationes , hac quoque
parte pueritiae rudimenta adjuvare. Conscripsi ía
u^ium latinas linguae primam loquendi exercitatio-
nem , quam pueris , ut spero , conducibilem , tibi
Principi puero visum est dicare : cúm propter Pa-
tria tui benevolentiam erga me summam, tum quod
in animo tuo ad rectos mores formando optimé
de Hispania , hoc est patria mea, merebor : cujus
salus sita est in tua probitate ac sapientia. Sed
haec á Joanne Martino, Si liceo institutore tuo, et
copiosius audies, et crebrius.m^Ann. m d.xxxix»
MídiU Principis 1 1. et Vivís 47, )
ÁUGUSTINUS SALESIÜS
mSTORIOGRAPHUS VALENTINOS, CET.
ADOLESCENTIBUS,
S. D.
JLaurentius Palmyrenus , conterifaneus metís,
in academia valentina eloqueníise professoí' , cum
á nobili Luca Joannio , Decurione Valentino,
urgente Honorato Joannio fratre erudttissimo , et
vivís discipulo, munus publicé profitendi fuis-
set consecutus , ( propterea Falconi Valentino,
alienae farnse insidiatori , ingratas, et invisus ) nihii
habuit antiquius quam Ciceronem pálam invehere,
casterisque perpetuo anteferre. Laurentius Valenti-
nus Abbas , Andreas Semperius ^ moxque eloquen*
tia?,et philosophiae princeps Petrus JoannesNunne-
sius, ídem tentantes, aceito Palmyreno, Politianunr,
et Erasmum, quos a praéceptoribus barbaris Tyrones
acceperant, ita amandare eceperunt , ut anno 1560
academia nostra, CICERONEM, ut omnium disci-
plinarum parentem, et principem sequeretur, colé-
ret, venecaretur» Palmyrenus, bono liíterariim na-
tus , virque ingenio mitissimo, animadvertens, Ty-
rones loqui vix possé de iisquas apud Cicerenem nul-
la sunt, (cum de stf-uctura, de sutriaa, de textrina,
de agro colendo , ¿e poemate ^ de historia, nihil
scripserit ) veritus, uc la fuadenda^ ct ann^lincaa-
da oratione, eís verba deessent : namque ut Lucre -
tius romaaus :
Concedit nobis f atril sertnónis égestar,
Ut liberalis, jucunda , et ornata ea flueret , collo*
QXJiA Vivis> seu dialogisticam linguce latinee exerci"
tationeniy quam in usum latinas linguae, anno i J39.
Vir ille incomparabilis in lucem primum edideráí,
ct Philippo principi sacrarat , commentarüs illus-
travit,á Sanahuja typographo valentino ann. 1554
excusis« Mox, opúsculo , de vera imitatione Cicero^
nis , quae de ludis silentio Vives praetertniserat,
abundé supplevit. Quse , equidem in Tyronum
gratiam , quintas huic Christophori Coretii , ( per
triennium ad annum usque 1723. Praeceptoris
amantissimi ) metaphrasis editioni , ( quibusdám
modo notatiunculis sermone vernáculo auctse) una
cum Joannis Ramirezii , Compluti in rhetorum
gymnasio Antonii Nebrisensis successoris , oppor-
tuno Índice , annectere libuit. Válete, adolescentes
optimi, et nostratis Vivis co/tógrai^r, quemadmodum
suis Coretius injunxit , memorias mándate ; et si-
quidem masculi esse vultis , et numquam barbarle
inquinar! , ejus de corrupt. artibus , et de disciplina
aureum opus, deposito Tyrocinio;
Nocturna vérsate manu^ vérsate diurna»
Valentías in Edetanis , xv^ Kakndt Octobr*
anno m.dcc.lxviu
B
3 LUDOVICUS VIVES.
SÜRRECTIO MATUTINA.
Beatrix puella , Emmanuel ^ Eusehius^
Beatrix. Jesut Christur exuscitet vos a somno i;í-
tiorum. Heus pueri , estisne hodie evigilaturi ? ^ .
Eu. Nescio quid inci-lit mihi in oculos ^ita videor
eos habere fíenos árenle*
B. HcRc eit tua prima cantío matutina y et bém
vetas. .
Aperiam fenestras hasce ambas , ligneam , et vi^
treamy ut feriat clarummane vestros amborum ocU"
los. Su^gite j surgite.
Eu. Tam multó mane?
B. Proprior est mertdies, quám aurora* Vis tu, Em^
munuel y recent em subuculam?
Em. Nihil nunc est necesse , hcec est satis munda,
eras sumam alteram. Cede mihi thoracem.
B. Quem ? simplum , an diploidem ?
Em. Quem voies , mea nihil refert.
Porrige huc simplum , ut si sim hodie lusurus
pila , minus graver,
B. Hic est semper tuus mos : prius de lusu cogitas^
quám de se hola,
Em. Quid tu dicis inepta ? Et schola ipsa vocatur
ludus,
B, Ego non intelligo vestras grammatécat iones , et
snphismata,
Em, Da lígulas astrictorias coriáceas^
CRISTÓBAL CORBT. 3
EL LEVANTARSE POR LA MAÑANA.
Beatriz criada , Emanuel , Eusebio.
B. Jesucristo os despierte del sueño de los vicios.
Ola y muchachos , ¿ habéis por ventura de des-
pertar hoy ?
£«• No sé qué me ha caido en los ojos, tan lie-
nos me parece los tengo de arena.
B. Esta es tu primera canción de la mañana , y
bien antigua.
Yo abriré las dos ventanas , la de madera y la
de vidrio, para que la luz de la mañana os dé á
entrambos en los ojos. Levantaos , levantaos.
'Eu^ I Tan de mañana ?
jB. Mas cerca está el medio día que la mañana.
Emanuel ^ ¿quieres tú camisa limpia ?
Efw. Por ahora no hay necesidad alguna , esta está
bastante limpia , mañana mudaré otra. Dame el
jubón.
B. ¿Qué jubón quieres, el sencillo, ó el colchado?
Eyn, El que quieras , qué se me dá á mí.
Dame el sencillo, para que si hoy he de jugar á
la pelota esté mas ligero.
B. Esta es siempre tu costumbre, primero piensas
en el juego que en la escuela,
Em. ¿Qué dices tú , necia? También la misma
escuela se llama juego.
JB. Yo no entiendo vuestras gramáticas , bachille-»
rías y sofismas.
Ew. Dame las agujetas de cuero.
4 LUDOVICUS VIVES.
B. Fracta sant, accipe séricas^ ef sic jusfit fuufpce^
dagogus. Quid jam ? Vis femoraíia , et tibialia,
quoniam est cestus'i
Em. Mintme veró^ dato feminicrur alia x quteso cons^
trihge me.
B. Quid ? tu habes br achia fesnea , aut butyra'»
cea ?
Em. Non , sed filo ttnui consuta.
Huí , qualia dedisti mihi astrigmenfa exarmata,
et lacera,
B. Memineris te heri alea perdidisse integra.
Em. Qui seis ?
B. Ego per rimulam ostii observabam te cum Guz^
manato ludentem.
Em. Amaba , ne id pcedagogus resciaf.
B. Imó ego narraba , quum primüm appellaris me
deformem , ut soles.
Em. Quid si rapacem ?
B. Quidvis , modo ne deformem.
Em. Cede calceos.
B. Utros ? longo obstragulo, an brevi ?
Em. Tectos propter lutum.
B. Propter lutum aridum , quod alio nomine vocatur
pulvis. Sed bene facis : nam in apertis cingulum
est fractum , et fibula amissa*
Em. Indue rogo.
B. Tu ipse facito.
Em. Non possum me flectere*
B# Tu quidem facile te curvares , desidia veri
fuá difjkiU ; an deglutisti ensem ^ ut circu-^
CRISTÓBAL CORJST. $
B» Están rotas : toma ias de seda , y asi lo man-
dó tu ayo: Pues ¿y ahora? ¿Quieres los cal-
zones y medias , porque haré calor ?
JBm, De ninguna manera , dame los calzoncillos:
atácame por tu vida.
J5. ¿Cómo asi? ¿tú tienes los brazos de heno 6-
de manteca ?
E. No , sino que los tengo cosidos con un hilo del-
gado. Huhu, y qué agujetas me has dado sin ca-
bos , y rotas. (á los dados.
B. Acuérdate que ayer perdiste las enteras jugando
JEm. ¿ Gomo lo sabes ?
JB. Yo te acechaba por el resquicio de la puerta,
que jugabas con Guzmanillo.
JBm, Por tu vida no lo digas al ayo,
\B. Ames bien yo se lo diré la primera vez que
me llagares fea , como acostumbras.
Ew. ¿Y si te llamare ladrona?
B. Dime lo que quieras , solo no me digas fea»
Em. Dame los zapatos,
S. ¿Qué zapatos quieres, los cerrados de capellada
larga , ó los abiertos de capellada corta ?
Em. Los cerrados por el lodo.
J5. Por el lodo seco , que por otro nombre se llama
polvo. Mas bien haces, porque en los abier-
tos se ha roto la correa, y se ha perdido la he-
villa.
Em. Pónmelos por tu vida»
S. Póntelos tu.
Em. No me puedo doblar.
JS. Tu con facilidad te doblarías , mas por tu pe-
reza te es difícil : por ventura le has tragado
6 LUDOVICUS VlVESr
lator Ule nuAiusquartus ?
Adeóne es jam delicatus ? ¿ Quid facies gran.'-
dior ?
Etn. Astringe nodo laxo gemino^ quod est elegantiuf^
B. Nihil minus : solver etur nódus illico, et decideret
tibi ealceus é pedibus : prcestat vel gemino astricr^
to , vel astricto , et laxo. Sume tunicam manica"
tam f et cingulum textik*
Em. Minime id quidern , sed coriaceum venatorium,
B. Matervetat , ¿i^/j tu omnia arbitratu tuo faceré?
Et tu heri fregisti áciculam fibulce.
Em. Ncn potera7n alioqul exfibulare. Da ergo illuH
puniceum ex lino,
B. Cape y cinge te cinctu .gallico : pecte caput prius
L radiis rarioribus ytum dcr^-^rfhus-t apta pileum
vertid , ne in occipitium rejicias more tuo^ aut in
frontem ^ et oculos. ^
"Ein, Prodeamus\jam tanderup
B. Quidl illotis manibus , et facie'i
Etn. Isw tua tam molesta curio sítate iaurum jam
enecasses^ nedum h omine m i videris mihi non pue^
rum vestiré , sed sponsam,
B. Eusebi , adfer pollubrum cum urceolo , funde
altius : stilla potius ex epistomio , quam profun-»
das : elue sordes istas ex nodis digitorum : ablue
os 5 et gargariza : frica bene cilia , et palpe^
hras , tum grandulas sub auricuiis duriter : ca^
pe linteum , exterge te^ Deum immortalem I de
ómnibus es sigillatim i^dmonendus : nihilne ipse
tua íponte faceres ?
CRISTOS AL CORBT. 7
la espada, como aquel charlatán chocarrero cua-
tro días há? ¿Por veniuia eres ya tan delicado?
¿Qué harás cuando mayor?
Em. Átalos con dos lacadas : que parece mejor.
B. Nada menos que eso : al instante se desataría la
lazada, y te caerían los zapatos de los pies : va-
le mas atarlos con dos nudos, ó con nudo y laza-
da. Toma la ropilla con mangas y el ceñidor.
Ew. No quiero ese , sino la correa de ir á cazar.
JB. Tu madre no quiere , ¿ quieres tu hacer todas
las cosas á tu albedrío? Y tu ayer rompiste el
clavito de la hevilla.
Em. No la podía desatar de otra manera. Dame
pues aquel ceñidor colorado de lino.
B Tómalo , ciñete á la francesa : peinate primero
con las púas ralas, después con las espesas : pon-
te el sombrero, no te lo eches ai cogote como
acostumbras , ó á la frente y á los ojos.
Em. Salgamos ya finalmente de aqui.
B, ¿Qué es eso , sin lavaros las manos y la cara?
Em. Ya hubieras muettoá un toro, cuanto mas á un
hombre : con esa tu curiosidad tan molesta me pa-
rece que no vistes á un muchacho,sinoá una novia.
jB. Eusebio , trae la fuente con el aguamanil, le-
vanta un poco la mano : dexa caer el agua poco
á poco por éi pico, no de golpe , que la derra-
mes ^ lava las suciedades de los artejos de los
dedos : enxuágate la boca y gargariza : esirega
bien las cejas y los párpados , también fuerte-
mente las agallas : toma la íohalla , limpíate.
.^Válgame Dios 1 todo te lo han de advertir : ¿no
barias alguna cosa de tu propio motivo ?
8 LUDOVICÜS VIVES.
Em. Vah'^ nimium es importuna , et odiosa.
B. Et tu nimium scitus puer , ac formosulus. DeoS'^
calare me : flecte jam genua , et ante hanc Sal*
vatoris nostri imaginem recita precationem do^
minicam , et preces alias , ut habes de more , aw*
tequam pedem ponas extra cubiculum. Vide , mi
Emmanuel , uti de re nulla alia cogites y dum
oras.
Mane paulisper^ appende sudariolum hoc de %ona^
ad nares emungendas , et purgandas.
Em. Sumne satis ad arbitrium tuum compositus'}
B.Es.
Em. Ad meum minime ,^ quoniam jam tándem ad
tujum : ausim faceré sponsionem y me horam unam
vesiiendo consumpsisse*
B. Quid si vel duas ? Quó eras alioqui ¡turas ?
Quid acturusi Fossurus credo , aut araturusl
Em. Quasi desit , quod agam.
B. O magnum virum vehementer in nihil agendo OC'^
cupatum»
Em. Non hinc abis cavillatrix ? Abi , aut ego te abi*
gam hoc calceo , aut calanticam tibi detraham de
¡capite,
PRIMA SALUTATIO.
Puer 5 Paler , Mater , Isahellula.
Puer. Salvas sis y mi pater y salve , mea mater^-
cala y precor vobis felicem hunc diem germa-^
CRlSTOSAt CORET. 9
Sfw. Ay, muy impertinente eres , y aborrecible.
JB. Y tú discreto y hermoso niño. Dame un beso :
arrodíllate , y reza la oración del Padre nues-
tro , y otras oraciones , como acostumbras, de-
lante de esta imagen de nu^^tro Salvador , an-
tes que salgas del aposento. Querido mió Erna-
nuel , mira que no pienses en alguna otra co-
sa cuando reces.
Espérate un poco , cuelga este pañuelo de la
faxa para limpiarte las narices.
Mm. ¿ Estoy bastantemente compuesto á tu gusto ?
35. Sí.
Efw. Al mió no , porque ya lo estoy al tuyo :
apostaré que he gastado una hora en vestir-
me.
B. ¿ Y si hubieras gastado dos ? ¿A dónde habías
de ir ahora ? ¿ Qué habías de hacer ? Creo ha-
bías de cavar p arar,
Em. Como si me faltara que hacer.
JB. O hombre grande , muy ocupado en hacer
nada.
jEw. No te vayas de aquí , fisgona. Vete , ó yo te
haré ir á zapatazos , ó te quitará la cofia de la
cab^zat
SALUTACIÓN PRIMERA.
Muchacho , Padre 5 Madre 5 Isabelilla.
Mu» Dios os guarde , padre mió , madre mía.
Dios os guarde ; buenos dias, hermanitos , rué-
I o LUDOVICUS VIVES.
nuli ^ propitium vobis opto Christum sororculce.
Pa. ¿Mi fin ^ sos¿itet te Deus , evéhat ad ingentes
viriutes,
Ria. Servet te ChristüS ^ mea lux: quid agif mea
dufcedo ? Qui vales ? Quomodó mete hac quic'
visti ?
Pa. Bcecte vaho ^ et p!acide dormivi»
ivia, Christo gratias : proprium hoc velit tibí esse*
Pu, dd ynediam tamen noctem excitatus sum é dolO"
re capitis.
Ma. Me perditam ^ et miserrimam ! ¿«ü narras ?
Oua parte capiéis ?
P«^ jíl (a) bregma.
Ma* Quandiu'i
Pu. V:x octava parte horce : postea redormivi , neo
sen Si amplias.
Ma, Respiravi ^ nam exanimaras me,
Pa. Ben^ sit tibi Jsahdlula^ para mihi jentaculum»
Rtifciú ^ Rufci^ h¿4c ^ canirule festívissime : en
ut £audá adulatur ^ tit se in posteriores pedes
erigit, Qüomodo habesl Quomodó vales? Heus
tu , adfer pañis hucceUam unam , aut alterante
quam ei demus : videbis iusus scitissimos. Non
esuris ? Nihílne edisti hodie'i Pr afectó plus est in
cañe itto iritelligentice^ qudfn in illomullione crassOm
Pa. Tulliole . mi , lubet mihi tecum paulisper con-»
fabulari.
(a) Brecma pars anterior capitis , sincíput , á
brech'} gr^ecé , quod est plao , et irrigo: hsec enitn
pafs máxime húmida , et ten^ta esse solet , prseci-
pué infantibus. Bregma etiam scribi solet.
CRISTÓBAL CORETé II
go á Jesucristo os guarde , mis hermanitas.
Va. Dios te guarde , te haga bueno y virtuoso,
hijo mío»
Ma. Dios te guarde, luz de mis ojos : ¿ qué haces,
consuelo mió ? ¿ Cómo lo pasas ? ¿ Cómo has dor •
mido esta noche ?
Mu. Bien me va , y he dormido quieto,
Ma. Gracias á Dios : él sea servido continuarte
ese favor.
Mu. Mas á media noche me ha despertado el do-
lor de cabeza.
Ma. \ Ay desdichada y miserable de mí! ¿qué me
dices ? ¿ En qué parte de la cabeza ?
Mu. A la moliera,
Ma, ¿ Cuánto tiempo te dutó?
Mu, Apenas medio cuarto : después dormí otra
vez , ni mas sentí el dolor.
Ma* ÜQ vuelto en mí, porque me habias casi
- muerto.
Mu. Isabelita , buen dia te dé Dios , aparéjame el
almuerzo. Ruscío, Ruscio, ven aqui, perrito muy
gracioso : mira como hace fiestas con la cola , y
como se tiene derechito en los pies : ¿ cómo te
va ? ¿ Cómo lo pasas ? oyes tú , trae un bocado
ó dos de pan para darle ; y verás qué juegos
tan donosos. ¿ No tienes hambre ? ¿ No has co*
mido hoy? Mas entendimiento tiene este perro
que aquel arriero gordo.
Pa. Hijo mío Tullólo , yo quiero hablar un poco
contigo*
12 LU»0VICü5 VIVES.
Pü. Quid mihi patera Nam nihil mihi acciiére ^o-
test suavius , qudm te audire.
Pa. Hic tuus Rus cío est bel lúa , an homo ?
Pu. Bellua ut credo»
Pa. Quid tu habes cur sis homo , non Ule ? Tu ediSp
hibis , dormís , ambulas , cur sitas ^ lusitas : hcec
Ule facit omnia.
Fu. Atqui ego sum homo.
Pa. Quemado id cognoscis'i Quid tu nunc habes plus^
qu^tm canis ? Sed hoc interest , quod Ule non po^
test homo fieri : tu potes , si vis.
Pu. Obsecro mi patcr^ effice id primo quoque tem^
pore.
Pa. Fiet ^ si eas quo eunt helluce ^ redeunt hO'»
mines.
Pu. Ibo pater multo Ubentissime i sed ubi id est i
Pa. In ludo literario,
Pu. Nülla est in me ad rem tantam mora.
Pa. A^ec in me, Isabetlula , audin ? Da huic ¡entct"
culum in cistella.
Is. Ecquidnam ?
Pa Frustrum pañis hutyro illitum, vel ficus áridas^
aut uvas pasSas pro opsonio , sed insolatar : nam
alícrte Hice viscoscc inficiunt piierorum digitos y et
vestes \ nisi malit cerasa aliquoí , vel pruna au^
rea , et oblonga : insere brachiolum cistula , ne
excidat.
CRISTOS Al CORST^ IJ
Mu* jQué quieres, padre mió? Porque para mí no
puede haber cosa de mayor gusto que oíros.
Pa. ¿Este tu Ruscio es bestia ú hombre ?
Mu, Bestia es según creo.
Pa> ¿Qué tienes tú para ser hombre y no él? Tu
comes, bebes, duermes, paseas , corres, juegas:
aquel hace todas estas cosas.
Mu. Mas yo hombre soy,
Pa. ¿Cómo lo sabes eso? ¿Qué tienes tu ahora mas
que el perro ? Pero hay esta diferencia , que
aquel no puede hacerse hombre : tú si quieres
puedes.
Mu. Suplicóte , padre mió , que hagas eso cuanto
antes.
Pa. Se hará , si vas á donde van bestias y vuel-
ven hombres.
Mu. iré de muy buena gana , padre mió : ¿ mas
adonde está ese lugar ?
Pa. En la escuela.
Mu. Yo estoy pronto para cosa de tanta impor-
tancia.
Pa, Yo también lo estoy. ¿Oyes, Isabeiilla? Ponle
el almuerzo en la cestiüa.
/j. ¿ Y qué le daré ? ^
P¿^. Un pedazo de pan con manteca , ó higos se-
cos , ó pasas para que coma con el pan ; pero
bien soleadas : porque aquellas otras pegajosas
ensucian los dedos y vestidos de los niños , sino
€s que quiera mas algunas cerezas ó ciruelas de
fraile : mete el bracito por dentro de la cestilla
para que no te se caiga.
14 lUDOVICUS VIVES* ._
D E D ü C T I o
AD LUDUM.
Vater , Pbiloponus ludimagister y Vuer.
Pa. Signa te sacro signo Crucis,
Pu. Duc nos Jesu Christe sapientissime demen-
tes ^ potentissimé imbecilles. Quceso , mi propin'^
que , tu qui es '^ersatus in studiis litterarum y ec^
quis est in hoc gymnasia optimus institutor pue^
rorum ?
Pro» Dúctissimus quUem Varroij sed iiUgentissimuf^
et vir prabisnmas (a) Phltoponus , nec eruditio-*
nis aspern^nire' Hahet Varro scholam frequentiS'*
simam , et ¿omi num^^osum gregem contuberna'*
lium\ Philoponuf non videtur delectar i turba^ pau^
Cíoribus est cante ni us^
Pa» Hunc ma!''^^ Ecce mm in porticu gymnasii ipuam"
bulantem^ Fili ^ hoc est formnt^irium , et quasi
officina hcminum , et hic a^tifex forma "nM.
Aásix tibí Chrls'Us ^ magister, Aptri caput^ puer,
et fiecte popí ítem dextrum . sicut es e doctas : sta^
jam rectus.
Phi. Pros per sit nobit ómnibus tuus adventus ^ ec'-
quid rei est ?
(a) Philoponus , petiiilt. brevi , id e^^t dilígens,
laboris amicus: aptum sané nomen institutori pue*
rorum»
CRISTÓBAL CORET. Ij
MODO DE LLEVAR
los niños á la escuela la primera vez»
Padre 5 Filoj^ono maestro ^ Muchacho.
Pa. Santigúate , hijo mío,
Mfj. Muy sabio y poderoso Jesucristo , guiad á
nosotros ignorantes , débiles y flacos. Dime por
tu vida, mi vecino, tú que has frecuentado
los estudios , ¿ quién enseña mejor en esta es-
cuela á los muchachos ?
í^^c. Varron en verdad es muy docto : pero Filo-
pono es hombre muy bueno , cuidadoso y di-
ligente, y da no despreciable erudición. Var-
ron tiene grande concurso en su escuela, y
en su casa tiene muchos á pupilaje, Filopoao
parece que no gusta de muchos,, con pocos se
contenta.
Pa, Mas me agrada ese. Vedle alli que se pasea ea
el atrio de la escuela. Hijo mió , este es el ta-.
11er , y (digámoslo asi ) el obrador de los hom-
bres , y este es el maestro.
Dios os guarde, maestro. Muchacho, quítate el
sombrero, y haz cortesía con el pie derecho, co-
mo te he enseñado : tente derecho ahora,
F/. Seáis bien venido , ¿ pues qué se ofrece?
\6 LÜBOVICÜS VIVES.
Pa. Huno fiHolum meum ad te adduco , uf ese íellua
hominem facías.
Phi. Daho in eam rem operam sedulam. Fiet : re^m
vertetur ex pecude homo , ex nequam frugi , ef
honus : id vero ne duhitaveris.
Pa. Quanti doces ?
Phi. Si píier bene froficiat , vili : sin parum,
caro.
Pa. Acute hoc dicis , et sapienter , ut omnia , jpar-
tiamur inter nos igitur hanc curam : tu ut
sédalo instituas ^ ego ut benigne compensem tuam
operam.
EUNTES IN LÜDUM
Literarium.
Cirratus^Vrtstextatus^ Vetula^ Fuella ^Titiví^'
litius 5 Oluscularia.
Cir. Videtur tibi tempus eundi ad ludum ?
Víx. Plañe tempus est ut eamus^
Cir. Non satis teneo viam^ credo es se in illa vicé
próximo.
Prasí. Quoties illuc itasti ?
Cir. Ter ^ aut quater^
Prae. Quando ccepisti eó itare ?
Cir. Nudiustertius , ut puto , aut qúartuf.
Prse. Quid igitur^ an non id satis est ai noscendam
viam ? ^ -
Cir. Non , etiamsi eam centies.
CRISTÓBAL CORET. 1 7
Ta^ Yo os traigo aquí á mi hijo para que de bes-
tia le hagáis hombre*
Fi. Pondré en ello todo cuidado. Se hará : de bes-
tia volverá hombre , de malo bueno , y hombre
de bien: y esto no lo dudes.
JPj. ¿ Por cuánto enseñas ?
Fi. Si el muchacho aprovecha bien , barato : si
aprovecha poco , caro.
Fa. Dices esto discreta y sabiamente como todas
las cosas , partamos pues este cuidado los dos :
tú enseñarle con diligencia , yo satisfacerte bien
tu trabajo,
LOS QUE VAN Á LA
escuela*
Cirrato ^ Pretéxtate, Vieja, Criada, Titivili-
cio , Verdulera hortelana.
Cir. Te parece que es hora de ir á la escuela ?
Fre. Sin duda es hora que vayamos.
Cir. No sé bien el camino , creo que está en aque-
lla calle primera.
Fre. ¿Cuántas veces has ido allá?
Cir, Tres , ó cuatro veces,
Fre. ¿Cuándo empezaste á ir allá?
Cir. Según juzgo tres ó cuatro días há.
Fre. ¿ Pues no basta eso para saber el camino ?
Cir. No , aunque vaya cien veces.
C
I 8 LUDOVICUS VIVES.
Prae. Erro vero vel si semel j nunquam deinceps ahev'^
rarem. Sed tu vadis invitus , í§ ambulas lusitant^
nec viam aspicis' , nec domos ^ nec ulla signa , quée
te postea aimoneant , quá sit fiectendum , qu<e via
tenenda. Ego hcec omnia observo diligentery quia
luhenf eo,
Cir. Puer hic habitat in próximo schol<e, Heus tu
Titivitii.um , quá itur ad cedes tuas ?
Tit, Quid vis ? Venis d matre tua ? Mater mea non
est domif ac ne sóror quidem : ambae sunt profectcg^
ad DiVíC Anfice.
Cir. Qiíid illic agitar 'i
Tit. Heri fuerunt enc^via : hodie invitavit eas
muUer qucedafn casearia , ad edendum lac coagula^
tum.
Cir. Et tu cur non es una profectus ?
Tit. Relictus sum hic ^ ut scrvcm domi : frater
meas puerulus abductus est ab eis illuc : sed pol'
licitce sunt mihi ^ se de reliquiis allaturas partes
in quasillo,
Cir. Quin tu igitur manes domi ?
Tit. Continuó revenar , nunc prodeo lasum talif
cum Jjiio hujus cerdonis : vultis et vos venire ?
Cir. Eamus (a) sodes.
Prae. Minime vero id quidem.
Cir. Quidnií
(a) Soies. Vox blandíentis, et obsecrantis, et est
conucis familiaris. Sunt, qui adverbium esse dicant.
Geratdusautem Vossius verbummeritó t^st asserit.
Nam Sodes , idem est , ac si audes ; sicuti sis , id
est , si \is j suUis , id est , si vultis. Vide ipsum.
CRISTÓBAL CORJET. tg
Pre, Yo en verdad , aunque no hubiera ido mas
de una vez, jamas errarla el camino. Pero tú vas
de mala gana y jugando, ni miras la calle, ni
las casas, ni algunas señales que después te avi«
sen por donde has de volver , por donde has de
ir. Yo miro todo esto con cuidado , porque voy
gustoso.
Cir. Este muchacho habita cerca de la escuela.
Oyes, Titivilicio , ¿por dónde se va á tu casa?
T/V- ¿ Qué quieres ? ¿ Te envía tu madre ? Mi ma-
dre no está en casa, ni mi hermana tampoco: las
dos se han ido á la iglesia de Santa Ana.
Cir. ¿ Qué hay allí ?
Tit. Ayer fue la dedicación del templo : hoy las
ha convidado una muger quesera á comer qua-
xada.
Cir. ¿Y porqué tú no has ido con ellas ?
Tit, Me he quedado aqui para guardar la casa :
ellas se han llevado á mi hermanito allá , pero
me han prometido que me traerán en el canas-
tillo de lo que sobrare mi porción*
Cir. Pues tú ¿ porqué no estás en casa ? *
Tit, Luego volveré , ahora voy á jugar á la taba
con el hijo de este zapatero remendón : ¿ queréis
vosotros también venir ?
Cir, Vamos si te atreves.
Pre. Nada menos que eso»
Cir, Pues ¿ porqué no 2
Habia juego de taba cerca de la escuela.
2 0 LUDOVICUS VIVES»
Prse Ne vapulemux.
Cir» Vah , non memineram.
T\t. Nrn vapulahitis.
Cir. Qui seis ?
Tit, Quia magister vester perdidit heri ferulam»
Cir. Hem quemado nosti'i
Tit. Hodh de domo nostra audiebamut ejuf vocife^'
rationern y qucerentif ferulam.
Cir. Amaho iudamus farumper,
Prae. Tu Indito , si vis: ego ibo solas.
Cir, Ne me apud prceceptorem quaeso de f eras : di^
me detimri domi á paire.
Prae, Vis mentir i me ?
Cir, Quid*n propter sodalem?
Pra*. Quia in templo auiivi concionaforem affir*
mantem , mendaces esse filias dtaboli , veraces
Dei.
Cir* Di abolí vero ? Apage. Per sígnum sanctíe
Crucis , ab inimicis nostris libera nos Deus
noster.
Prse. Non potes liberari , si ludas cum est discen^'
dum.
Cir, Eamus , tu valeto.
Tit, Huí , pueri isti non audent pauUsper ludere^
alióqui ccedendi.
Pr«. lile est puer perditus , et evadet scelero^
sus vir. Sed quomodo elapsus est nobis , neo
rogavimus quá esset via ad ludum , revoce*^
]. tnus*
pir. AbeaP in malam rem , nolo sit mihi rur^
CRISTOBOL CORST. 21
Pre* Porque no nos azoten.
Cir. Ah j no me acordaba.
Tá. No os azotarán.
Cir. ¿ Cómo lo sabes ?
T/V. Porque vuestro maestro ayer perdió la pal-
meta.
CzV. Ola , ¿ cómo lo sabes ?
Tit. Hoy oíamos de nuestra casa los gritos que
daba buscándola,
Cir. Juguemos un poco por tu vida,
Pre. Tú juega si quieres : yo me :xé solo.
Cir. Por Dios no se lo digas al maestro : di que
mi padre me detiene en casa.
Pre ¿ Quieres que yo mienta ?
Cir ¿Porqué no por un amigo?
Pre, Porque oí en el templo ai predicador que de- .
cia que los que dicen mentira son hijos del
diablo , y los que dicen verdad son hijos de
Dios.
Cir. ¿Del diablo? Quita allá. Por la señal de la
santa Cruz , de nuestros enemigos líbranos Se-
ñor Dios nuestro. -^ ^ ^ - -' *
Pre, No te librarás si juegas cuando has de apren-
der. '
Cir. Vamos nosotros , tú quédate con Dios.
Tit Huhu , estos muchachos no se atreven á jugar
un poco por temor de los azotes
Pre- Aquel es un muchacho perdido , y saldrá un
mal hombre. Pero como se nos ha ido ni le he-
mos preguntado por donde se va á la escuela^
llamémosle otra vez, - v-^ . v v ^^ •
Cir. Vaya en hora mala, no quiero que^otí:^ ve^
2 2 LUDOVICUS VIVES.
sum incitamento ad lusum ^ percontahimur ah hac
vétala. Maier^ nostine qua itür ai scholam Fhilo-^
poni ?
V Justa eam scholam habitavi ego sex annis^
é regione peperi filium nata máximum , et
filias duas : transite plateam hanc Vill<e ra-^
sce , inde est angiportus , tum platea domini
Veterani ^hinc Jiectite ad dexteram , tum ad
sinistram V ibi perconíarnini ^ non procul abest
schola,
Cir. Vah y non poierimus omnia retiñere»
V. Teresula ^ deduc istj^s ^d. lu^urn Philopom : nam
mater hujus est , quce dahat, nohis linum pectén^
dum ^ et nendmn, -.. >
Te. Quid fnalUm Phijoponi "í Quid hominis est hic
Phitoponus'i Qu'asi ego norim Loíjuerism de ¡íío^
qui resuit cakeas^juxta cáuponam viri-dem ? An de
prcecone in vico Gigantis , qui alit equos meri''
> torios ? - ¿
V. Sat scio ^ ntinquam tu nóstica ^ quce sunt opus,
sed ea , qac8::-ad,^rem niki¡\ f<^ciunt, Inertissima :
Philoponus est ludimaglster Ule senex , procerus^
iusciosus 3 ¿ corapecíu cedium ^ quas otim habitavi"
•mus.
íijí: V
Te Ah , jam re^ifin memoriam,
V, In reditu ífj^nsi per macellum ^ et eme acetar ium^f
et ruphanumi^ st cerusa : cap^ fiscellam.
C'n\ D¿4c no;; etiam per forum oiitorium.
Te. Hác ihiíis brevius.
Cu. í^u^iiij istac, iré»
CRISTÓBAL CORET. 33
me provoque á jugar: se lo preguntaremos á es-
ta vieja. Madre, ¿sabe por dónde se va á la es-
cuela de Fiiopono ?
V. Junto á esa escuela habité seis años , y enfren-
te de ella parí á mi hijo el mayor , y dos hijas:
pasad esta plaza de Villarrasa , después se sigue
un callejón , después la plaza del sentar de Ve-
tera : alli volved á la derecha , después á la
izquierda : preguntad alli , cerca está la es-
cuela,
Cir. Ah , no nos podremos acordar de todas estas
cosas-
V. Teresica , lleva esos muchachos á la escuela de
Fiiopono: porque la madre de éste es aquella
que nos daba lino para peinar é hilar.
Te. ¿Qué mala ventura de hombre es ^s.t^'i ¿Qué
hombre es este Fiiopono? Como si yo le cono-
ciese. ¿Por ventura hablas de aquel que remien-
da zapatos junto á la taberna verde ? ¿ O de
aquel pregonero de la calle del Gigante, que
tiene caballos para alquilar?
V. Ya estoy desengañada, tú jamas sabes aquellas
cosas que son necesarias, sino las que para «ada
importan. Necia^ Fiiopono es aquel maestro vie-
jo , aito, corto de vista, enfrente la casa que ea
otro tiempo habitamos*
Te. Ah , ya me acuerdo.
V, A la vuelta pasa por el mercado , y merca en-
salada , rábanos y cerezas : ií;ma la cesta.
Cir. Llévanos también á nosotros por la verdulería»
Te, Por aqui iréis ma$ presto.
Cir. No qu^jremos- k por ahí.
24 LUDOVICÜS VIVES.
Te. Qui sic ?
Cir. Quia momordit me illic canis ex domo pisiorist
quin et volumus te comitari adforum.
Te. Revertens faciam iter per macellum : nam pro-*
cul adhuc ab sumas ^ et emam quce sum jussa, post-^
quam reliquero vos in ludo,
Cir. Nos cupimus videre qaanti emes cerusa.
Te. Numis senis emimus in libras singulas: sed
quid ad te ?
Cir, Quia sóror jussit me hodie mane sciscitari : et
est illic vétala qaccdam oluscularia^ de qua si eme--
ris y scio eam et vendituram minar is quam alias^
et daturam nobis vel cerasa aliqaa y vel ihyrsarn
lactiícce : nam filia ejus ministravit aliquando ma^
tri y et sóror i mece.
Te. Ne dispendium hoc vine constet vobis flagris
aliquot ti meo»
Cir. Mínime vero , nam satis veniemus tempori.
Te, Eamus y tantalum deambulavero y quce misera
consumor sedendo domi totas dies.
Prae, Quid facis? An tantum sedes otiosa ?
Te. Oíiosa vero ? Minime certe id quidem , neOy con^'
globoy glomeroy texo : putas vetulam nostram pas^
áuram ut otier ? Festos dies execratury in quibus
est cessandum.
Pxae, Festi dies num non sunt sacri'i (¿uomodo
CRISTOS JiL CORET. 2^
Te. i Pues porqué no ?
C¿/\ Porque me mordió el perro de casa de aquel
panadero : y también te queremos acompañar
al mercado.
Te. A la vuelta pasaré por el mercado : porque de
aqui está muy lejos , y mercaré lo que me han
mandado después de haberos dexado en la es-
cuela.
Cir. Nosotros queremos ver por cuánto mercarás
las cerezas.
Te. Las mercamos á seis dineros la libra : ¿ pero á
ti qué te importa ?
Cir. Porque mi hermana me ha mandado esta ma-
nana que preguntase: y alli hay una vieja ver-
dulera , de la cual si mercares , no solo sé que
ella te las venderá por menos que las otras,
sino que también nos dará , ó algunas cerezas,
ó algún troncho de lechuga ^ porque su hija al-
gún tiempo sirvió á mi madre y hermana.
Te. Temo no os cueste algunos azotes el haber ro-
deado tanto,
Cir. No nos costará ; porque llegaremos á buen
tiempo.
Te. Vamos , me pasearé un poco , desdichada de
mí , que me consumo de estar todo el dia sen-*
tada en casa,
Pre\ ¿Qué haces , por ventura estás ociosa ?
Te. ¿Ociosa? Nada menos que eso: hilo, hago
ovillos , devano , texo : ¿ piensas que mi vieja
me permitirá que esté ociosa ? Maldice los dias
de fiesta , en los cuales no se debe trabajar.
Pre. ¿ Por ventura los dias de fiesta no son sagra-
^6 rUDOVICUS VIVES.
ergo execratur illa rem sacram ? Vultne i^sa
execrari , quod est sacrum constitutum ?
Tt% Censes me didicisse geometriam , ut hcec possim
vobis edisserere? ^
Cir, Quid rei est geometría ?
Te. Ego nescio : nos habebamus vicinam , quce voca'»
batur Geometría : hcec sem^er^ vel erat ipsa in
templo cuTapreshheris ^vet preshíteri dcmi ejus
cum illa : ataque erat , ut ferehant , sapientissima.
Sed vsntum ^jí in forum olitorium , ubi est tan^
dem vest/a ^^siula ?
Cir- lé ego cjrcumjpiciebam. Sed eme ab hac ea le^
ge , ut aliquiá áu nobis corolkrii, Heus amita,
pueUa h(ec emet de te cerasa , si aliquod nobis do^
naverh.
OIu. Tyihil mihi donafufyomma venduntur.
Cir. Neo sardes ift(e áonantur tibi ^ quas hahes tn
manibus Q cello ?
OIu. 'Nin procul hinc abis, impudenticule , has sor"
des sentient gence iuce.
Cir. Qmmodo sentient mece genes ^ quum tu babeas in
tuis manibus ?
OIu. Redde cerasa furuncule.
Cir. Summo exemplum : nam voló emere»
OIu. Eme igitur^
Cir, Si placuerint , quanti ?
Olu. Numo libram.
Cir. Ah , acerba sunt : tu anus benéfica vendis hic
populo cerasa stranguíatoria.
Te. Abeamus hinc ad ludum : nam vos argu^
CRISTÓBAL CORET. 'Xj
dos 5 cómo pues eiia maldice lo que es sagrado?
¿Per ventura quiere elia hacer que no sea sa*
grado io que es sagrado ?
T(?. ¿Por ventura juzgas que hoy he aprendido
geometría, para que os pueda declarar estas co-
sas ?
C/V. ¿ Qué cosa es geometría.
Te. Yo no lo sé : nosotros teníamos una vecina
que se llamaba Geometría : ésta , ó siempre es-
taba en la iglesia con los sacerdotes , ó estos en
su casa con elia , y asi era muy sabia , seguu .
decian. Pero ya hemos llegado al mercado, ¿en
dónde está finalmente vuestra vieja ?
CeV. Eso estaba yo mirando por todas partes.
Pero merca de ésta , con tal que añada para no-
sotros algunas. Tia , esta muchacha íe mercará
cerezas , si nos diere algunas.
Ver, A mí no n^e dan nada ; todo se vende aqui.
Cir. ¿ Ni le dan e<;as suciedades que tiene en las
manos y ruello ?
Ver, Si no te vas de aqui, desvergonzadillo , pro- .
harán estas suciedades tus cartjlios.
Cir, ¿Cómo las probarán mis carrillos teniéndolas
tu en tus manos?
V¿r. Vuelve las cereras ^ ladroncillo,
Cir. Esto es catarlas : porque quiero compran
Ver, Compra pues*
Cir^ Si me agradaren , ¿ por cuánto ?
Ver. A dinero la libra.
Cir. Ah 5 son acedas : tú, vieja hechicera, vendes
aqui al pueblo cerezas ahogaderas.
Te, Vamos de aqui á la escuela : porque voso^
a 8 tUDovicus VIVES.
tiif veftris intricuretis me , et detinereih diu*
Jam , ut puto , mea vétala furit domi ob tnoram
m^am. Hoc est ostium , púlsate»
L E C T I O.
Pneceptor , Lucius , Mschines pueri^
Cotta.
Prae, Cape tahellam aheceiariam manu sinistra , ef
radtum b^nc , quo induces síngala elementa : sta
rectus : pileum pone sub axilla : audi attentissi"
me , quch.admoáum ego has Utteraf nominaho t
specta diligenter^ quo gestu Ofis, Vide ut eodem
prorsum modo tedias , cum reposcam. Sis ms-
cum : jam audisti. Sequete nunc me sigillatim
prxeuntem. Tenes probé ?
Lu. Videor mlhi sic satis.
Prae, Unaquceque istarum vocatur littera : ex his
guinque sunt vocales ^ A^ E , I j O yU , quce sunt
in voeahulo hispano oveja , quce est ovis : memi"
neris hujus verbi, H^e cum una qualibet , vel
flufibus aliarum , syílabam effíciunt : sine VO'^
cali non fit syllaba , et vocalis ipsa non ra^'
ró est syllaba» Itaque alite omms consonantes
fiominantur : quia per se nihil sonant , nisi
aihibita vocali ; habent enim sonum quemdam
itnperfectum , et mancum , JS , C , O , G , qu(e
sine E parum sonant, Jam ex syilabis fiunt
CRISTÓBAL CORJET. 2^
tros tne enredaríais con vuestras agudezas , y
me detendríais aquí mucho. Ya mi vieja €^stz
hecha un león en casa, según juzgo, por mi
tardanza. Esta es la puerta , tocad.
LA LECCIÓN.
Maestro , Lucio ^ Eschisnes muchachos,
Cotta.
Ma, Toma la cartilla en la mano siniestra , y este
puntero, para señalar cada una de las letras r
tente derecho: pon el sombrero baxo el sobacos
oye con atención cómo yo nombraré estas letras^
mira con cuidado como las pronuncio* Cuida
de decirlas después cuando te lo pida , del mis-
mo modo que yo las digo. Atiéndeme^ ya lo has
oido. Sigúeme ahora á raí que voy delante di-
ciéndolas cada una de por sL ¿Las has entendi-
do bien ?
Lu. Me parece que las he entendido lo bastante*
Ma. Cada una de estas se llama letra : de estas hay
cinco vocales. A, E, I, O, U , que están en el
vocablo español oveja , que en latín se llama
ovis i acordaráste de este nombre. Estas hacen
silaba , con una ó mas de las otias ; sin vocal
no se hace silaba , y la vocal sola muchas
veces es sílaba, Y asi todas las demás se llaman
consonantes , porque no suenan si no se les
junta vocal; porque tienen un sonido imper-
fecto y manco, B, C, D, G, que sin la E suenan
poco. De las sílabas también se forman voces ó
3 a LÜBOVICUS VIVESr
voces , seu verba , ex his sermo , quo helluce om^
fies carent : nec tu á bellua dijferes , ni prohe ser^
monem discas, Evigila , et nava sedulam operam.
Ito , sede cum tuis condiscipulis , et edisce quce
príGi'c^ipsi,
Liu No i íudtmus hodieí
Ms. Non , nam dies est cperarius. Ehc tu venís se fe
huc arbitrar i s lusum ? Non esf hic ludendi locus^
sed studendL
Lu, Cur ergo ludas nominatur ?
íEs. Nominatur quidem ludas , sed Ut erarías x quia
litteris est hic ludendum , alibi pila (a) , trocho^
talis X et grcece audivi appellari scholam y quasi
otium : quod verum sit otium ^ et animi quieSp
cetatem in studiis agere.
Sed ediscamus , quce injunxit institutor sum-^
misso murmure ^ ne aliis alii simus impedí"
mentOo^
Lu. Avuncúlus meus , qui aliquando dedit operam
litteris Bononice , docuit me , melius memorice in^
figiy qute velis y si altius pronuníieiz idque confir^
mari y authoritate nesci(p cujus Píinii.
ffis. Si quis ita velit ediscere suas formulas , in hor^
tos secedat , aut in coemeterium templi : ibi clamet
lícet y quod txcitet mo^tuos.
Co. Pueri , hoccine est ediscere ? Garriré ^ jurgari t
agite , convenite ad prceceptorem omnes ^ jussu
ejus,
(a) Trochos-y grajeé , id est rota , á verbo trecho,
id est p curro, citato gradu feror , propero.
CRISTÓBAL CORET» JI
palabras : de estas nace el hablar, que no tieneíi
las bestias : y tá serás una bestia si na aprendes
bien á hablar. Desvélate y pon todo cuidado. An-
da , siéntate con tus condiscípulos, y aprende la
lección que te he señalado.
Lu. ¿No jugamos hoy ?
Es, No , porque es dia de trabajar. Ola , ¿ tu juz-
gas que has venido aqui á jogat? No es este lu-»
gar de jugar, sino de estudiar.
Lu. ¿Pues porqué se llama juego ?
Es, En verdad se ¡lama juego , pero de letras t
porque aqui se ha de jugar con las letras , en
otra parte á la pelota 5 á la (a) peonza , á la ta-
ba : y en griego oí que se llama schola como
descanío r porque es verdadero descanso y quie-^
tud del ánimo vivir estudiando.
Pero aprendamos la lección que nos ha señalada
el maestro en voz baxa, para que no nos per-
turbemos unc^s á otros*
Lu. Un tio mío que estudió algún tiempo en Bolo-
nia me enseñó que se queda mejor en la memo-
ria lo que uno quiere , si lo pronuncia con voz
alta : y que eso se confirma con autoridad na
sé de qué Plinio.
Er. Si alguno quiere aprender sus lecciones de ese
modo, vayase á los huertos, ó al cementerio
de la iglesia: alli bien puede gritar hasta que
despierte los muertos.
Co. Muchachos , ¿ esto es aprender ? Parlar , mo-
ver pendencias: ea , venid todos ^ que asi la
manda el maestra.
(a) Trompo pequeño , menor qu^ la trompa. Con
' él juegan ¡os niños.
22 LtTDOVICUS VIVE0.
REDDITUS DOMUM, ET LUSUS
pueriles.
Tulliolus 5 Comeliola , Scipio , Lentulusy
Fuella,
Cor. Prospere redieris Tuliole : libet paulis^er lu^
sitare ?
Tu. Nondum , statim.
Cor. Quid habes negotii^
Tu. Recolere , ^«¿8 magister ut memori<e commenda-^
rem , mandavit.
Cor. jgwíe tándem ?
Tu. Aspice.
Cor. Hwz , íí/¿s «df íC Jí/nf zxí¿2 ? Cr^á¿> esse fórmi-
cas depictas : mea mater^ quot fórmicas , et culi^
ees adfert Tulliolus pictos in tabella.
Tu. Tace insana y sunt litteree.
Cor. Quce vocatur hcec prima ?
Tu. A
Cor. Cur prima est magts A^ quám hcec altera ?
Ma. Cur tu es magis Comeliola , qudm Tulliolus ? ,
Cor, Quia sic vocor.
Ma. Et Hice litterae ad eundem modum. Sed ito jam
lusum , mi fili.
Tu. Hic pono tabellam meam , et radium : si quis
attigerit , vapulabit á matre : nonne mea mater^
tula ?
Ma. Etiam mi fiH*
Tu. Scipio , Lsntule , adeste lusurL
CRiSTOSAZ CÓRET0 J3
L A V ü E L,T A A C A S A,
y los juiegos de laa^ntños»
Tullólo , Corneliola , Scipion , Léntulo,
Criada. , > - ^
Cor. Seas bien venido, Tuliolo.r ¿quieres jugadt
. un poco?
Tu. Todavía no , luego jugaremos^
Cor. ¿ Qué tienes que hacer ?
Tu. Repasar lo que el maestro m;^ mandó deco-
rase. :iñi^í^ ^-
Cí?r. ¿Qué te iia mandado ? ,^^»sviJ ^
Tu. Mira. ' -^ x^-z..
Cor. Huhu 5 ¿qué cifras ó señales^ son esas? Creó
que son hiormigas pintadas: madífe mia , qué
de hormigas y mosquitos trae Tuliolo pintados
en la cartilla. «í^v;,\ iUy iiv.^vxQ s!^x.i -^v' ^'^
Tuñ Calía loca , son letras. a ^ a^í>^ n a ,í á
Cor ¿Cómo se llama esta primerai?^^ ú ^% -^ - 1
Tu. A.
Cor. ¿ Porqué esta primera^ es A , y no esta otra? '
Ma. ¿ Porqué eres tu Cornelioía y no Tuiiolo 2
Cor. Porque asi me Hamo.
Ma. Pues lo mismo sucede en aquellas letras.
Mas anda ya.á jugar , hijo mío. ; ^^t
Tu. Aqui dexo mi tablilla y puntero :» si alguno
los tocare le azotatá mimadie: ¿no es asi, ma*^
dre mia ? . . . ' ^
Ma, Si, hijo mió. i '
Tu. Scipion j Léntülo-, venid á jugar.
D
54 LUDOVICUS VIVES.
Sci. Quam lusionem ?
Tu» Nuvibuf luiemuf ad conjectum scrohiculi.
Le. AT^on babeo nuces nisi })auc as ^ et $as quassas,
ac pwres*
Sci. Luiamus pufafninibus nucumm
Tu Quid mihi ea froderunt , etiamsi lucrer vigintiT
Nullus est intuí nucleus , quem edam.
Sci. Ego vero dum ludo^ non comedox si quid voló
comedere , matrem adeo, Isia nucum putannna sunt
apta ad exíruendas formicii eediaulaSm
Le Ltídamur p^r impar aciculisé
Tu. Adjer potius talos»
Sci. Adfer^ Leniule.
Le. Ecce vobis tali.
Tu- Quam sant puiverulentl , et immundi , nec satit
purgati á carne ^ etpoíiti. jf acias.
Sci, Pro ptimatu ludendi»:
Tu. Egj saín primusí quid ludimus?
Sci. A »tr?gmenta, ^ ^"
Le. Ego n^lo mea perdure mam domi cceierer á p<c-
da¿rgK
Tu. Quid vis ergo perderé y si vinceris ^ ^
Le, Tulífra,
Ma. jQí^í^ e// ista humi abjectio ? Deteritis ves^
tes cmner , ^f calceos , í¿/»í /oco immundíssimo^
quin verritis prius pavimentum , et sede4is.'Ad'»
fer serpas.
Tu. Qu(e erit igitur sponsio'i
Sci. Acículce in singulu puncta»
Tu, hríO hince.
Le. ¿¿"(i^ ^&» babeo aciculas i deponam ^ si vultis.
it
j
CRtSfOBAL CORET. g J
Sci. ¿Á qué juego?
Tu. Jugaremos con nueces al hoyuelo.
Le. No tengo nueces sino unas pocas , y esas cas-
cadas y podridas,
Sci. Juguemos con cascaras de nueces.
Tu* ¿Qué me aprovecharán aunque gane veinte?
Dentro no hay meollo para comer.
Sci. Pues yo mientras juego no como, si quiero
comer algo voy á mi madre. Esas cascaras de
nueces son al propósito para hacer casitas para
las hormigas.
Le, Juguemos á pares ó nones con alfileres,
Tw. Antes bien trae las tabas.
íc/. Traelas, Léntulo.
Le. Ahi las tenéis.
Tu. Qué llenas están de polvo , y sucias , ni basí-
tante descarnadas ni pulidas. Echa tú.
5c/. Por quien será mano.
Le. Yo soy mano , ¿ qué jugamos ?
5*/:/. Las agujetas.
Le, Yo no quiero perder las mias : porque después
en casa me azotarla el ayo.
Tu, ¿Pues qué quieres perder sí te gano ?i
Le. Papirotes.
Ma. ¿ Qué hacéis ahí echados en el suelo , mucha-
chos ? Rompéis la ropa y zapatos , y mas en un
lugar tan sacio: ¿porqué no barréis primero eí
suelo y ós sentáis ? Trae la escoba.
Tu, ¿ Pues qué apostaremos ?
Sci. Un alfiler por cada puntOr
Tu. Antes bien dos.
Le. Yo no tengo alfileres^: pondré ^ $í quieres,,
3 6 LUDOVICUS VIVES*
pedúnculos cerarorum pro acicuíiu
Tu. Apage , tudamus ego , et tu ScipíQ»
Sci, Ego ausim sorti meas acicalas cfedere.
Tu. Da mihi talos in manum ^ ut jaciam primusí
en vici sponsionem,
Sci. Minime vero , nam nr.n ludebat serio.
Tu. Quis unquam luiiit serio y ceu dicas álbum ni^
grum.
Sci. Cavillare quantum vales , non auferes modo aci^
. culas.
Tu. Age , remitto tibí hanc manum ^ ludamus jam
pro pr cernió j adsis dext^ra sors*
Sci, Victus es.
Tu. Auferto.
Le, Cedo talos.
Tu, In hunc jactum omnia.
Le. Non recuso.
Pue. Ad coenam , pueri : nunquam ne facturi esth
Indendi finem'i
Tu. Nunc incipimus , ista jam de fine loqultur.
Cor. Ludi hujus jam tcedet^ ludamus caícuíis disea^
loribus.
Tu, Pinge tu nobis orbes in hoQ latere , carbone^
aut gypso,
Sci. Ego malo ccenare^ quám ludere ^ et discedo y aeim
culis meis ómnibus exutus fraude vestra.
Tu Memineris te heri Cethegum spoUí^sse.
Nuilus ubique potest foelici ludere dex*
tra
Cor. Adfer quccso folia lusoria , quce inventes sub
abaco ad sinistram. í
Scif Alias id q^uidem ^ nunc non vacat i nam si
CRISTOS AL CORET^ 37
petoncillos de cerezas por alfileres.
Tu Quita allá : juguemos yo y tú , Scipion.
Sai. Yo aventuro mis alfileres.
Tu Dame las tabas para jugar primero: ves yo
he ganado la apuesta.
Sci. No por cierto , porque no jugabas de veras.
Tu. Quien jamás juega de veras , como si dixeraa
que lo blanco es negro.
Sci. Burlare cuanto quisieres, no te llevarás esta
yez los alfileres. /
Tu. Ea , yo te perdono esta mano, juguemos ys
por el premio, válgame la fortuna.
Sci. Yo he ganado.
Tu. Toma pues lo que habías apostado*
Le^ Dame las tabas.
Tu. Va el resto.
Le. Quiero.
Cri. Muchachos , venid á cenar ; ¿nunca habéis
de acabar de jugar ?
7a. Ahora empezamos , ésta ya dice que acabemos.
Cor. Este juego ya me enfada , juguemos al al-
querque.
Tu. Ráyanos este ladrillo con carbón ó lápiz pa-
ra jugar.
Sci. Mas quiero yo cenar que jugar , y me voy
ahora sin alfileres con vuestras trampas.
Tu. Acuérdate que ayer tú se los ganastes áCetego.
No siempre , y en todas partes tendrás fortuna
en el jueoro.
Cor. Trae por tu vida los naipes que hallarás
encima del aparador á la mano izquierda,
Sci, En verdad eso será bueno para otra ocasión^
3$ LUDOVICUS VIVES.
diuiíUf morer^ timeo m pxdagogut mear iratát
incenem me mittat cubitum. Tu Corneliola habe
nobis parata folia isthaec in crasíinum sub h&ram
vesperam»
Cor, Si licebit nobis per matrem: satius esset nune
ludere , dum sinimur.
Sci. Satius est nunc coenare^ dum accersimur.
Pue. Et mihi nihil datis , jw<e spectavi ?
Cor. Daremus , si Judicafses , da nobis potius , qucs
nostris lusionibus te delectasti*
Pue. Heus pueri , quando estis venturi ? Ccena est
semicomessa : prope est , ut subhtis carnibus^ ap^
ponamus caseum , et poma.
REFECTIO SCHOLASTICA.
Nepotulus 5 Viso 5 Mdgister , Hypodidascalus.
Ne. Vivitisne hic laute (a) ?
Pi. Quid isthuc verbi est , an lavamur ? j8"^""
, (a) Animadvertat lector , et diügenter per-
pendat quam facilé Vives noster ludat in vo-
cibus , iauté , et lavamur. Et paueis iriterjec-
tis , ia iUis,: ex anixni sententia , et ex palati
^ententia.
CRISTÓBAL CORET. ¡^
ahora no hay tiempo : porque si me detengo mas
temo no sea que mi ayo enojado me envíe á
dormir sin cenar. Tú ^ Corneliola , cuida de te-
nernos prevenidos los naipes para mañana potí
la tarde.
Cor, Si nos lo permitiere la madre : mas valia ju*
gar ahora que nos lo permite,
ScL Mas vale ahora cenar cuando nos llaman.
Cri. ¿Y no me dais algo de barato á mí que he he*
cho la mirona ?
Cor. Te Jaríamos si hubieses sido arbitra en el
juego , antes bien danos á nosotros tu que te
has divertido con nuestros juegos.
CrL ¿Ola, muchachos, cuando habéis de venir? La
cena ya está á la mitad: ya falta poco parasa*
car los postres.
LA COMIDA ESTUDIANTINA,
Nepotulo, Pisón* Maestro, Repetidor.
Ne, ¿Vivís por ventura aqni espléndidamente?
?/• ¿Qué dices, por ventura pieguntas si no»
4© LUDOVICUS VIVES,
tidie manuT , ac faciem , et quidem crehróx mun^
dities enim corporis , et sanitati , ct ingenio con^
fert. , ..
Ne. Non id qucero : sed an edatis yet hihaiis ex ani^
mi vesiri sententia.
Pk Nos non edimus ex dnimi señtentia ^ sed ex pa--
lati sententla,
Ne» Dica^ an ut vultls'í
Pi, Máxime ^ nempe cum fame¡ et qui vult y cdii^
qui non vult , abstinet*
Ne.^ Surgltis á mensa famelici ?
Ví^ Non omnknó saturi , nec expedit ^ hcUuarum esi
enim eicpleri , non homlnum. Regem quendam sa-^
pieniissimüm narrant numquam sine appetitu ac--*
cubuisse ^ numquam surrexlsse saturum.
Ne. Quid editis ?
Pi. Qut,e hahemus*
N'^. Putaham vos esse^ quce non hahebaiis. Sed qu^e
sunt ista tándem 5 quce kabetis ?
Pi. Molestum percontaíorem , qtiíZ dantur.
tÍQ. At y quce daniur'i
Pi. Jentamus de mane sesquihora pcsteaquam sur^*
rexlmus*
TS¡e, Quando surgitis?
Pe* Fere cum solé , qui est dux musarum ^ et
aurora gratissima musif. Siíatum nostrum
est frusium pañis autopyri : et paululum bu^'
tyri , aut fructuum alicjuid , quales anni tem^
pus suppeditat. Prandium , alus coctivum ;
vel pultes in puhariis , aliquid pulmentarii
CRISTÓBAL CORET. 4 1
lavamos? Cada día las manos y la cara, y muy
á menudo : porqua la limpieza del cuerpo con-
viene para la salud y para ei entendimiento.
JVe, No pregunto eso , sino si coméis y bebéis á
gusto vuestro.
P/\ Nosotros no comemos á nuestro gusto, sino á
gusto del paladar.
Ne.Yo pregunto, ¿si coméis, cómo y cuánto queréis?
ti* Muchísimo, es á saber , con hambre, y el que
quiere come , el que no quiere lo dexa.
2V^, ¿Os levantáis de la mesa hambrientos?
ti. No del todo hartos , ni conviene : porque el
hartarse es de bestias, no de racionales. Cuentan
que cieno rey (a) muy sabio jamas se sentó á Ja
mesa sin apetito , y que jamas se levantó de ella
harto;
'Ne. ¿Qué coméis ?
P/. Lo que tenemos.
fíe. Juzgaba que comíais lo que no teníais. Pero
finalmente , ¿qué cosas son esas que tenéis ?
P/. O molesto preguntador 5 aquellas cosas que no3
Ne^ Mas ¿qué os dan? (dan.
Pi. Después de habernos levantado hora y media
almorzamos.
JVí.'j Cuándo os levantáis?
Pi. De ordinario al salir el sol. que es el capi-
tán de las musas , y el alba muy^gradable para
las humanas letras. Nuestro almuerzo es un pe-
dazo de pan de harina sin cerner, y un poco de
manteca, ó algunas frutas del tiempo. A medio
dia comemos algunas yerbas bica cocidas, ó una
(a) Ciro , rey d? lof psrsas.
41 LUDOVICUS VIVES.
carnlum. Rapce modo , modo hrassicce , amy"
lum (a) , similago , oryza : /«/w diebus pisculentis
lac s¿rosum in gabatis ^ é quo jit butyrum expreS'»
ium , injectis aliquot turundis pañis : piscis re^
cens aliquii , si sit in foro piscar io pretil tolera-^
hilís : sin secus , salsamentum probé maceratum^
bine pisa , aut cícera , aut lentes ^ aut fabo: , aut
lupini. 4
Ne. Quantum cutque ex hit ?
Pi# Pañis quantum avernas , obsoniorum quantum
est satis ^ non ai explendum ^ sed ai aíendum.
Ampiissimas epulas alibi qucerito , non in schola^
ubi ad virtutem formantur animi.
Ne- Quid bíbíiis ?
Pi. Aísi frígida n , et Uqaidam , alii cervisiam te^*
nu-m : pauci et raro vinum , et bene dilutum^
Merenda est , seu ( si id mivis ) anteccenium^
aliqu'ul pañis ^ et amyg^ialarum , seu avellana'^
rum , fíoorum aridarum , uvarum passarum : aut
si Sit ¿estas f pyrorum , aut milorum , cerato^
rum , aut prunorum : quum ve^ó animi gratia
rus projiciscimur^ tum eiinus lac Uquiium , vel
c^acísim , easeum recentem , cremorem , lupinos
(a) jfí-nyhm ^ slve amycíuoi , utrutnque igítur
Ídem e$t , quamquíitn magis propiié aoijíum , ab
A, tt Myk>s9 quasí sine mola. Conficitur enirn ex
Uitko f m>n mola, sed in aqua per aliquot dies
mace^aim, et facte e?tpresso , quod flagranti sale
exíccstar. Vulgo Almidón.
CRISTÓBAL C(mmT^ 43
escudilla d€ gactias, Ó algún poco de carne. Unas
veces nabos, otras veces berzas, almidón, sémo-
la, arroz: también en los dias de pescado una
escudilla de suero , del cual se hace la ma^iteca
con unas sopas : ó algún poco pescado fresco,
si es que se halla en la pescadería barato : pero
si no se halla comemos pescado salado bien re*
mojado, después arveja, ó garbanzos, ó lentejas,
ó habas , ó altramuces.
Ne. ¿ Cuánto os dan á cada uno de esas cosas ?
Fi. Pan cuanto queremos ^ de las viandas , cuanto
basta, no para hartar, sino para alimentar* Bus*
cad comidas regaladas en otra parte , no en la
escuela , en donde se instruyen los ánimos á la
virtud,
Ne. i Qué bebéis ?
Pi. Unos agua fresca y clara , otros cerveza floxa :
pocas y raras veces vino, y bien aguado. La
merienda, ó (si quieres mas llamarla antecena)
se reduce á un poco de pan y algunas almen-
dras ó avellanas , higos secos , pasas : ó si es
en el verano , peras , ó manzanas , cerezas , ó
ciruelas , pero cuando vamos á la granja á di-
vertirnos , entonces comemos leche , ó líquida
ó cuajada , queso fresco , leche de grano , al-
tramuces remojados con lexía , pámpanos de
44 tuDoricus vives.
lixivio maeeratos^ pampinos^ et alia qu<e villa sug*
gerit, CosoíB caput est acetar tum concisum , sale
aspersum , irroratum oleo olivarum ex gutto , ace^
to etiam infuso,
Ne» Quid ? Oleo nucum , aut rafarum ?
Pi. Apags rem insuavem y et insaluhrem : tum irí
lata paropside auUcoctia vervecina , jussuknta
€um prunis passis , aut radiculis , aut herbuliSy
quce sirjt pro intrito , interdum tucetum , saporis
scitissimi.
Ne. Quo condimento ?
Pi. Fame , omnium óptimo , et sapidissimo ; hiñe
certis diebus hebdomadis aliquid as si , potissimum
vitulince , hosdince interdum : in veré , pro secan'»
da nunsa raphani perpusillum , et casei non pu^
iris 5 nec veteris^ sed recentis , qui est quam ve-^
tus alibilior : pyra^ mala pérsica , cyionia. Die^
bus queis carne fas non est vesci , habemus pro
carnlbus ova assa , aut frixa , aut elixa , singu^
la per se , aut in libum commista in sartngine,
aceto , aut omphacio , non tam infuso , qttclm ins'^
tillato : paululum interdum piscium , et cáseo suc^"
cedunt nuces»
Ne. Quantum cuique ?
Pi. Bina ova singulis , et bince nuces.
Ne. Quid% A ccena nunquamne cerne ssamini'i
Pi. Suípitis.
Ne. Quid quceso% Nam id est suavissimum.
CRISTÓBAL CORET, 2^,f
vides , y otras cosas que nos da la granja. La
cena se concluye con ensalada bien menuda con
un poco de sal y aceite de olivas de la alcuza,
con un poco también de vinagre.
Ne, ¿ Qué , con areite de nueces , ó nabos ?
P/. Quita allá cosa tan desabrida y no saludable :
,. -también comemos carne de carnero en un plato
granJe, cocida en la olla con caldo , con algu-
nas ciruelas secas ó raicillas , ó yerbecitas que
nos sirvan de almodrote, algunas veces come-
mos salchicha , que sabe muy bien»
Ne. i Con qué salsa ?
Pi Con hambre , que es la major salsa , y la que
sabe mejor: á mas de lo dicho , en ciertos dias
de la semana comemos a:guna poca carne asada,
en especial de ternera , algunas veces de cabri-
to s en el verano por postres un pedacito de rá«*
baño y queso , no podrido ni rancio , sino fres-
co, que es de mas sustento que el rancio, pe-
ras , priscos , membrillos. En los dias que se
prohibe comer carne , tenemos en lugar de car-
ne huevtíS cocidos al. rescoldo^ fritos ó estre*
liados, ó pasados por agua , cada uno de por sí,
ó en tortilla en la sartén, con un poco vina-
gre ó agraz : algunas veces un poco pescado,
y después del queso nueces,
JV¿% ¿Y cuánto os dan á cada uno?
Pi Un par de huevos , y otro de nueces.
iV^o ¿Qué después de cenar nunca coméis otra vez?
PL Muchas veces,
INe: Dime por tu vida, ¿ qué es loque ComeU?
?oique eso es cosa muy guliosa» ^ . ^^^-
46 LUBOVICüS VIVES.
Pi. Convivium Syri apud Terentium , auf allquoi
aliud ex lilis lautissimis Athenei , aut similium,
quorum meminerunt historice. Utrum censes nos
jorcos es se , an homines ? Qui ventricuH , qu(e
valetudo sufficeref , fost quaternat refectiones com
mes sari 'i Heus tu y schola hcec est j non sagié^
tiarium. Dicunt etiam nihil esse perniciosius va^
tetudini , quam bibere ^ cum statim sis ¡turas cu^
bitmn^^
Ne. Licehitne ccence vestrce ínteresse ?
PL Facile j modo venia petita á fr<xíceptore ^ qudm
scio iílum datufum non grávate : nam solet. Alió^
quin pravce esset educationis ^ ingerere te convivio
magistro znscio t et qui te addueeret , nihil aliad
quam probrum , et pudorem contraheret apud con'^
discípulos; mane paulisper, Magister ^ licebitne
cum bona taa venia ^ puerüm quendam mihi notum
adhibere nostrce ccence ?
Mr. Máxime^ non erit moíestas. i
Pi. Habeo gratiam. Hic quem vrdes gesfantem man*
' tile pro focali y est architriclmus hujus hebdoma*
dce» Nam hebdomadarios babemus hic architricli^
: nos ,, ut reges,
Hy» Lamia , qmta est hora ?
La. Horam non audivi á tertia ^ intentus composi^
tioni epistolce, Floras mellus id íiorit \ qui tota
hoc pomeridiano tempore librum non vidit , ñeque
chartam.
VL Amkum testimonium , et apud magistrum ira'^
tum valde utile^ Sed quomodo potmsti tu id ani-^
CRISTÓBAL CÚRÉT. 47
P/. El convite de Syro , que refiere Terencio , 6
algún ottn de aquellos muy suntuosos de Ate*
neo ú otros semejantes , que refieren las histo-
rias. ¿ Por ventura juzgas que nosotros somos
puercos ú hombres? ¿Qué estómagos, qué ro-
bustez podría comilonear después de cuatro co-
nvidas? Oyes tú, esta es escuela, no lugar de
engordar» También dicen que no hay cosa mas
dañosa para la salud que beber un poco aaies
de acostarse.
Ne, ¿ Se me permitirá cenBXí^m^mmrri^T
Pi, Fácircosa ser¿, con tal que se pida licencia
al fimestro ^ la que sé yo concederá ton gusto,
porque lo acostumbia. De otra suerte seria ma-
la crianza introducirte en el convite sin saber*
lo el maestro: y el que te traxera alli quedarla
corrido y afrentado delante de sus condiscípu-
los : espérate un poco. Señor maestro, ¿podrá
con su licencia cenar con nosottos un mucha*
cha conocido mió ?
Ma, Muy en hora buena ; no me dará pena.
Pi. Estimo el favor. Ves á este que lleva del cue^
lio colgada la servilleta, es refitolero de esta
semana» Porque aqui tenemos cada semana re-
fitoleros , como los reyes maestresala.
Re. Lamia , ¿ qué hora es ?
La\ N nguna hora he oido despue.^ que han dada
las tres , ocupado en componer la epístola- Eso
mejor lo dirá Floro « que en toda la tarde ha
mirado el i^bro , ni uña hoja. ' -
F/. Buen testigo, \ mvy del raso para con el maes-
tro-enojado, Pero ¿como pudiste tu ver eso,, es--
48 tUDOVlCtJS VlVEg.
maUverfere immersus {^tit ais) compositioni epiím
tolari ? Plañe malevo! enlia te coegit mentir i, Gau^
deo prefecto , inimicum meum pro mendaci habe^
ri. Si quid me posthac voluerit calumniari , car^-
bit fids.
Ar. Non patero aliciinde cognoscere de hora ? Art'»
trax , transcurre ad Divi Petri , et ins£>ice ho-^
ras.
An, Index signat jam sextam»
Ar. Sextam vero ? Eja pueri agite , eja consurgite^
abjicite libros , vel (a) quó cervi cornua : párate
mensas , insternite , apponite sedilia , maniilia^
orbes j quadras y panem i dicto citius volate , nei
tarditati nostrce institutor succenseat, Prome tu
cervisiam , tu hauri aquam de cisterna , appone
scyphos : quid isthiic rei ést ? Tam obnubilatof
adfers'i Refer in culinam ^ ut fámula eos fricet^
et extergat probé , ^uo sint nitidi , et fulgen-
íes.
VL Nunquam tu hoc perfeceris , quandiu simiam
hanc habekimus ministram cuítnjriam : nunquam
audet fortíter confricare , qu.^ mundat , itu ti^
wet suis digitis i nec abluit , nisi semel ^ et te^
pida.
Ar. Quin admones de eo preecepforem ?
Pi, Saiius est quceri apud famulam atriensem : nam
in ejus manu est mutare fámulas cultnariaSm
(a) Id est, ubi nusquam inveniantun Cervi
enim quoiannis cornua deposituri loca invia , et
'naccessa quíerunt , quo iriveiitu siat difficiiiora.
Proverbialiter dictum*
CRISTÓBAL COREV. ^g
tando todo ocupado en componer la epístola,
como dices? En verdad te hizo mentir la mala
voluntad que me tienes. Mucho me alegro
que mi contrario sea tenido por mentiroso. Si
de aqui adelante me quisiere achacar algo, no
lo creerán.
Re. ¿ Qué ninguno me dirá qué hora es ? Ántrax,
vé a toda prisa á U iglesia de San Pedro, y mi-
ra qvé hora es.
An. El reiox ya señala las seis.
Rs, ¿ Las seis ya? Ea, muchachos, daos prisa, ea, le-
vantaos , echad los libros á donde no parezcan
mas: apercibid las mesas, poned manteles, apres-
tad sillas, poned servilletas^ tajadores, pan : y es-
to dicho y hecho para que no se enoje el maestro
por nuestra tardanza. Saca tú la cerveza, tii saca
agua del pozo, saca los vasos : ¿qué es eso? ¿Tan
empañados los traes ¿ Vuélvelos á la cocina pa-
ra que la criada los friegue y limpie bien, para
que estén limpios y resplandecientes.
Pi. Jamas lo recavarás tú esto , mientras que ten-
gamos por criada de cocina esta mona: nunca
se atreve á fregar fuertemente las cosas que lim-
pia , de tal modo guarda los dedos, ni lava si-
no una vez y con agua tibia.
Re, i Porqué no lo dices al maestro ?
Pi^ Mejor seria quejarnos á la portera : porque en
5U mano está mudar las ciiadas de cocina.
E
5*0 LUDOVICUS VIVES.
Sed ecce prceceptorem. Tu ipse perluito hos ca^
¡ices , frica folio fici, vel urtic<c , arena ^ aqua^
fje quid hodie habeat magister jure reprehen^
dendum,
Ma. Sunt parata omnia ? Est aliquid quod nos re-^
moretur ?
Ar» Nihil omnino,
Ma. A^^ postea facturi simus intervalla magna in'*
ter (a) mis sus.
Ar. Missus vero'? Missum potius dixeris ^ et eum
exiguum.
Ma, i¿uid tu mussitas ?
Ar. Dico , ut assideas ^ esse tempus , et propemo^
dum corrumpí cocnam.
Ma. Pueri ^ abluiíe ownes manus , et os. Vah , quoi
mantiW? Qui hic se extergunt ^ ubi mundantur%
Curre ^ adfer aliud purius. Sedeamus more soli'^
10. Est is puer conviva noster ?
Pi. Esi here.
Ma. Cujus est i
Vu Fíander.
Ma. Ex qua urbe illius provinciee ?
Pi. Brugensif,
Ma. Recipe illum supra te. Expediat quisque cuítela
lum suum , et purget quisque suum panem^ si quid
haeret vel cineris , vel carbonum in crustai sacret
mensam , cujus est munus hac hebdomade.
(a) Id est , Ínter ferculorum immissiones : di-
citur enim missus, vel ludorum , vel ciborum,
quoties alus peractis , aut dimissis alii succedunt,
immissio.
CRISTÓBAL CORET. $1
Pero ve aUi ai mae'itro. Ta mismo lava estos
' vasos, friégalos con hojas de higuera ó de hor»
tiga, con arena, coa agua , para que el maestro
no tenga hoy que reprender con fundamento.
Ma. ¿Está todo apercibido? ¿Hay aígo que nos
detenga?
Re Nada en verdad.
Ma. No hayamv>s de hacer pausa después entre
los platos.
Re. ¿ Platos? Mejor diría plato , y ese escaso.
Ma. Qué dices entre dientes ?
Re Digo que es tiempo que os sentéis , y que ca-
si ia cena se pasa de punto.
Ma. Muchachos , lavaos las manos y la cara. Ah,
¿qué tohalla es esta ? Los que aquí se enxugan,
¿ en dónde se limpian? Anda presto, trae otra
mas limpia. Sentémonos como acostumbramos.
¿Aquel muchacho es nuestro convidado?
P/, SI señor.
Ma. De dónde es ?
Pi, De Flandes.
Ma. De qué ciudad de aquella provincia ?
Pi. De Bruxas. (a)
Ma. Ponle á tu mano derecha* Saque cada uno su
cuchillo, y limpie cada uno su pan, si es que hay
pegado á la corteza algún poco de ceniza ó carbón :
bendiga la mesa aquel á quien le toca esta semana.
(a) Bruxar , ciudad de Flandes , que hizo obis-r
pal Paulo IV. muy frecuentada de los españolas
por el comercio: de ella se hizo vecino y morador
nuestro Vives , siendo de 1 9 años , en el de 1 5 1 1 ,
casándose en 1523, con Margarita Valdaura.
S2 LUDOVICüS VIVES.
Fl. Pasee ánimos nostros Christe charitate tua , qui
benignitate tua ^ alis vitas omnium animantiüm :
sancta sint , Domine , hatc tua muñera nobis su^
mentihus ^ ut tu y qui ea largiris , sanctus eSm
Amen.
Ma. Sédete , quantum licet , laxe , ne comprima'-'
lis mutuo : quandoquidem satis est loci. Et tú
hahes culteílum brugensis ?
Pi. Prodigiuhi , flander sine cultello : et quidem
brugensis , ubi cuduntur optimi,
Ne. Mihi verá cultello non est opus \ dentibus fran-*
gam mordendo , vel digitis bucellatim commi-^
nuam.
Hy. Ferunt íllud de morsibus tum gingivis , tum
candori dentium esse perutile.
Ma. Ubi fecisti latinee Unguce tyrocinium ? Nam
non videris mihi prave institutus,
Ne, Brugis sub Joanne Theodoro Nervio.
Ma. Viro diligenti ^ docto , et probo. Brugte elegán^
tisnmce : nisi quod pereunt in dies vitio plehts
profusissimcCy dolendum est: quám pridem illinc
venisti ?
Ne. Nudiussextus.
Ma. Qudm nupzr cxpisti studere ?
Ne. Ab hinc annos tres.
Ma. Non potes te profectus pxnitere.
Ne. Mérito : nam et habui magistrum non pceni--
tendum.
CRISTÓBAL CORET. f^
F/. O Cristo, apacienta nuestros espíritus con tu
caridad , tú que mantienes con tu benignidad
todo viviente : benditos y santos sean , Señor,
estos tus dones para nosotros , que los recibi-
mos de vuestra mano , asi como eres santo tú
que los das. Asi sea.
iW^í?. Sentaos apartados unos de otros cuanto podáis,
para que no estéis apretados , supuesto que hay
bastante lugar. ¿Y tú, brugense, tienes cuchillo?
Pi. Milagro , flamenco sin cuchillo : y mas bru-
gense , en donde se fabrican los mejores.
Ne. Mas yo no he menester cuchillo , con los
dientes le cortaré á bocados , ó con los dedos
le haré pedacitos.
Rep. Dicen que aquello de cortar el pan á boca-
dos es muy provechoso para las encías, y para
conservar los dientes blancos.
Ma. ¿En dónde has aprendido los rudimentos de
la gramática? Porque me parece que no has
aprovechado mal el tiempo.
Ne. En Btuxas en la escuela de Juan Teodoro
Nervio.
Ma. Hombre cuidadoso , docto y virtuoso. Bruxas
es ciudad muy linda : pero es cosa sensible que
de cada dia se pierde y acaba por ser su pueblo
pródigo : ¿ cuánto há que viniste de allá ?
Ne. Seis días há.
Ma. Cuánto há que empezaste á estudiar ?
A'"^. Tres años há.
Ma. No tienes que arrepentirte de lo que has
aprovechado.
Ne. Con razón : porque tuve un maestro de quien
no me pesa.
5*4 LUDOVICUS VI VÉS.
Ria. Sed quid agit Vives noster?
Ne. Dkuní eum agere athktam , non tamen athlc^
tice,
Ma. Quid isthuc reí est ?
Ne Quia luctatur semper , sed parumfortiter.
Ma. Cum quo'í
Ne Cum suo morbo (a) articular i.
JVIa. O luctatorem dolosum , qui primum omnium
mvudit pedes,
Hy. Imó lictorem sxvum , qui totum corpus c-n-
stringit. Sed tu quii agU% Quid cesmt^.Vi.
áeris huc spectatum vsnisse non ccenatum. Ne-
n>o vestrum amngat pileum Ínter cosnandum, ne
quis cupiilus invoiet in patinas : cur non tracta-
lis hospitem comiter ?
Ma. Nepotule , prcehibo tibi,
Ne. Preceptor , excipio animo libentlssimo.
Hy. Exmanias calicem tuum , quandoquidem exi~
guus-haustus restat.
Ne, Hoc es sel mihi novum.
Ma. Uí*íi^-Non exinani.e^ Sed mihi (b) hypodiias-
(a) Hoc morbo articulan , seu podagrse , fe-
bnumque et calculi doloribus abreptus Vives pié
imeriit annosalutis i 540, aeíatis 48, cum san-
ctissims Sedis arbitrio, censuraque sua omnia sub-
m.s<sset, ut est in Joannis Oporini coevi epístola,
pr^fixa libris de Verit. Fidei.
yb) A didasco verbo grsco, id est , doceo. In-
de didascalos , ü , id est , qu¡ docet , hoc est
magister; hypodidascalos , submagister , qui sub
alio docet , ab ypo prsp. gr^c. id est sub , et di-
dasco, doceo. Sic dicimus subdiaconus , &c.
CRISTÓBAL CORET. SS
Ma. I Mas qué hace nuestro Vives ?
Ne. Dicen que lucha , pero no afuer de buen
luchador.
Ma. ¿ Cómo asi ?
Ne. Porque siempre lucha, pero con poco valor.
Ma. ¿Con quién?
Ne. Con su mal de gota. *
Ma^ O luchador traidor, que primero tira á los
pies.
Re. Antes bien verdugo cruel , que aprisiona to-
do el cuerpo, i Mas tú qué haces ? ¿ Porqué
no comes? Parece que has venido aqui á mirar,
no á cenar. Ninguno de vosotros toque el som-
brero mientras dura la cena , para que no ray-
ga algún cabello en los platos: ¿porqué no
tratáis al huésped con cortesía ?
Ma. Nepótulo , á tu salud.
Ne. Señor maestro , recibo el favor con mucho
gusto.
Rep. No dexes gota en el vaso , ya que que-
da un leve sorbo.
Ne. Eso seria para mi co<;a nueva.
Ma. ¿Qué ? ¿No agotarle ? Mas tú , mi repetidor,
* Padeció al fin de sus dias , por el sobrado es-
tudio , las enfermedades de gota , piedra y calen-
turas ^ con que quiso Dios eserciiar á este gran-
de y piadosísimo varón. Ya habla dicho Ovidio :
Solvere nodosam nescit medicina ¡íoiagram.
56 LUDOVICUS VIVES.
cale quid dicis , quid adfers novi super ccettam ?
Hy. Ego vero nihil dico : sed hisce duahus horis
multa cogitavi de arte grammatica.
Ma, ¿ Quce tándem ?
Hy. Recondiíú sane , et ex fenetralihus discipU'*
nce, Primúm , cur grammatici posuerunt tria ge-»
ñera in arte , quum sint tantum dúo in na-'
tura ? Aut cur natura non proiucit res neutrius
generis , sicut masculim , ei fxmenini ? Non poS'*
sum causam excuípere t.-mtl misicrii. Deinde phi^
losophi dicunt esse tuntum tria témpora , ars
nostra ponit quinqué : ergo ars nostra est ex^^
tra rerum naturam»
Ma. Iffió tu ipse es extra rerum naturam : nam
ars in rerum natura est,
Hy. Si ego sum extra rerum naturam , quomodo
possum comedere hunc panem , et has carnes 9 quco
sunt in rerum natura ?
Ma. Tanto tu deterior , qui venis ab altera re^
rum natura , ut comedas , qu^ sunt in hac
nostra,
Hy. Paraphthegma aprosdionyson : aliam ego veU
lem solutionem mearum qucestionum, Utinam ha^
beremus nunc Palcemonem aliquem , aut Varro^
nem , qui has qucestiones posset profligare,
Ma. Quin potius Aristotelem , aut Platonem ? Ha-^
bes a- i quid aliud ?
Hy. Heri vidí scelus capitale admitti. LudimU"
CRISTÓBAL CORET. ^J
qué dices, 5 no traes algo de nuevo sobre tnesa ?
"Rep, A mí en verdad no se me ofrece cosa : pe-
ro en estas dos horas discurrí muchas cosas de
la gramática.
Ma. i Qué cosas son esas ?
Kep. En verdad son arduas , difíciles y recónditas
en la enseñanza de ese arte. Primeramente, ¿por-
qué los gramáticos pusieron tres géneros en el
arte, siendo tan solamente dos en la naturaleza?
O ¿porqué la naturaleza no cria cosas del géne-
ro neutro , asi como las cria del género mascu*
lino y femenino? No puedo sondar ni alcanzar
la causa de tan grande misterio» Ademas de eso
los filósofos dicen , que solamente hay tres tiem-
pos , nuestro arte trae cinco , luego nuestro ar-
te está fuera de la naturaleza de las cosas,
Ma, Antes bien tú estás fuera de la naturaleza
de ellas , porque el arte en la naturaleza de las
cosas compréhendido está.
Kep. Si yo estoy fuera de la naturaleza de las co-
sas 5 ¿ cómo puedo comer este pan y estas car-
nes 5 que están en la naturaleza de ellas ?
Ma. Tanto peor eres tú , que vienes de otra natu-
raleza á comer estas cosas, que están en esta
nuestra naturaleza.
JRep. Respuesta es esa que no viene al caso : otra
solución quisiera yo de mis cuestiones. Ojalá
tuviésemos ahora á Palemón , ó á Varron , que
pudiese dar solución á estas cuestiones.
Ma, ¿ Porqué antes bien no á Aristóteles ó á Pla-
tón ? ¿Tienes otra cosa que decir ?
JR^p, Ayer vi cometer una maldad digna de muer-
58 LUDOVICUS VIVES.
gister víci rea i capro olidior , qui in (a) phron^
tisterio suo in pcodore ^ et foetore docet auditores
diobolarios ^ ter ^ aut quater pronuníiavit vola*
eres accentu in penúltima : égo vero miratus sum
terram illi non dehiscere.
Ma. Quid aliud decehat taiem ludimagisfrum di"
cere ? Et est alióqui in formulis grammaticis vali-
de detritus. Sed tu in re levi nimium tumultúa^
ris y et facis tragcediam ex comoedia , seu mimo
verius.
Hy. Equidem ahrohi pensum meum : nunc tuco
sum partes , dic tu vicissim aliquid inter cce^
nanu
Ma. Nolo , ne tu mihi vicissim Paraphthengis. Jus^
sulenra hcec jam conglaiant : adfer foculum men^
sarium , excalfacite a i quantum , priusquam pa^
nem intingatis. Raphanus hic non est esui , adeó
est lentus : nec minus sunt radiculce jussulentce.
Hy. Lentorem profectó non á macello attulerunf,
sed hic contraxerunt in nostro pignore , qua celia
nihil est poenui incommodius^
Nescio quid isthuc rei est , semper aiferun^
tur huc ossa emeduUata.
Ma. Parum habent ossa medullarum sub lunam si"
¡entem*
Hy. Quidquüm est plena ?
(a) A phrontisso graecé , quod est studeo , cu-
ro , meditor ; inde phrontisterium , schola , et qua-
si curarum , et exercitationum doinus.
CRISTÓBAL CORET. ^9
te» El maestro de la calle derecha mas hediondo
que un cabratnacho , que enseña en su escuela
hecho un asco á unos discípulos de tres al cuar-
to (a) , tres 6 cuatro veces pronunció este nom-
bre vólucres poniendo el acento en la ú : mas
yo me admiré que la tierra no se le tragase.
Ma, ¿Qué otra cosa convenía que dixese tal su-
geto? Y ademas de eso no sabe las reglas de
la gramática. Pero tú en \\(í\ cosa leve te in-
quietas mucho , y haces* de comedia tragedia,
ó por mejor decir de entremés,
IS^ep Yo en v^erdad ya he concluido mi tarea : aho-
ra á ti te toca , di algo tu alternando, mien-
tras cenamos.
M¿7. No quiero, porque no me respondas fuera de
propósito 5 como yo hice. Este guisado ya se en-
fria: trae el braserito de mesa, calentadle algún
poco, antes que mojéis el pan. Este rábano no es-
tá para comercian flexible, correoso y húmedo es-
tá»y casi también lo están las raicillas delpotage.
Kep, En verdad eso no lo han traído de la pla-
za , sino que aquí lo tomaron en nuestra des-
pensa ^ por ser una pieza nada á propósito pa-
ra el caso.
No sé qué es la causa, que aqui siempre nos
traen los huesos sin tuétano.
Ma. Poco tuétano tienen ios huesos en el men*
guante de la luna.
2?ep, ¿ Y cuando está en el lleno ?
(a) Ef proverbio por cosa muy vil ^ que trae
Covarruvias.
6 o LÜDOVICUS VIVEi
Ma. Vlurimum.
Hy. Tum vero ossa riostra habent mínimum , seu ni-*
hil verius.
IWía* Non exorhet nohis meiullas luna , sei nos^
tra Lamia , nimis hic indidit p^eris , et giri'-
giberis : et in jure hoc , et toto acetarlo , wí-
fw/ww menthcc , petrofelini , salviee , eruc<e^ naS'*
turtii 5 hyssopi : nihit puerorum , eí adolescen^
iam corp^ribus ceque damnosum , ttí ci¿/ , gíí¿
interiora fervefaciunt.
Au Quibusi igitur ex herbis vellef confici ?
Ma, Lactucis , (a) bluglossa hortensi , ^í portula^
ca , eí pretoselini atiquid admisceri. Heus tu
Gingolfe , w^ extergas labia manu , ¿Jz^í manica^
sed simul ipsa, simul manum mantilli : nam
ideó tibi datar. Carnes ne attingas 5 nisi ab
ea parte , qua tibi es sumpturus» Tu Dro-»
mo , non animadvertis te manicas tuas in*
ficere pingui carnium ? Reduc eas , si sunf
apert(3 , ad humeros : si r¡on sunt , corru^
ga y ve I complica ad cubitum , qnce si re^
labuntur , affige acicula , seu quod magis te
decet y spina. Tu dominaster delicatule , in
mensam incumbís ? Ubi id didicisti , in ha--
ra quapiam , heus subjicite ejus cubito pul^
villum. Architricline , vide ne analecta hcec
pereant , reconde in promptua^ium : toUe pri^
müm omnium salinum , hinc panem , tum
(a) Id est, borragine : nam alteram sylvestrem,
hispani bovis linguam apepilamus.
CRISTÓBAL CORETé Ó I
Ma. Mucho.
Rep. Mas entonces nuestros huesos tienen poco
tuétano, ó por mejor decir nada.
Ma. No nos chupa la luna los tuétanos , sino
•nuestra Lamia , que ha echado aqui demasiada
pimienta y genglbre: y en este caldo y toda la
ensalada demasiada yerba buena, peregil, salvia,
oruga , mastuerzo , hisopo : no hay cosa mas da-
ñosa en verdad para los niños y mancebos co-
mo las comidas que abrasan las entrañas.
Rep. ¿ Pues de qué yerbas querías que se compu'»
siese ?
Ma. De lechugas , borrajas , verdolagas , y que se
mezcle allí un poco de peregil. Oyes tú, Gin-
golfo , no limpies los labios con la mano ó coa
la manga , sí los labios y la mano con la serville-
ta ; porque para eso te la dan. No íoq^ues la car-
ne sino de aquella parte que has de tomar para
ti. ¿Tú , Dromo , no reparas que te manchas Jas
mangas con la grosura de la carne? Si son abier-
tas , arremángalas á los hombros : y si no lo son,
ar rúgalas al codo, y si te se caen, clávalas con ua
alfiler , ó lo que á ti te conviene mas , con una
espina. Tú , señorito delicado , te recuestas en
la mesa , ¿en dónde has aprendido eso? En al-
guna zaurda ; ola 5 ponedie una almohada deba-
jo el codo. Refitolero, cuida no se pierdan estos
residuos , ponlos en la despensa : lo primero de
todo quita el salero, después el pan , también los
platos, las fuentes, las servilletas, finalmea-
02 LUDOVICUS VIVES*
lancef , discos , mantiiia , postremo mappam :
mimdet quisque suum cultellum , et reuonaP in
vaginam, Heus tu , Cinciole , ne scc^lpas dentes
scalpello , nam est noxium : conficito i^bi dentis*
calpium pennula , vel baciilo tenui acúminato : et
scalpe modice ^ ne gingivas scarifices , et san*
guinem elidas. Consurgite , et abluite manus^
priusqaam recitetur gratiurum actio* Amove men-
sam , voca ministram , ut pavimentum hoc scopis
verrat. Agamus Christo gratias : (a) pr^eeat ver*
buj qui sacravit mensanu
Fl. Pro ciho temporario gratias úgimus , Christe
Domine , temporarias : fac ut pro immortalitats
agamus ceternas. Amen.
Ma. Ite lusum , et confabulatum , et deambulatum^
quo Hbuerit , dum licet per lucem»
GARRIENTES.
Nugo 3 Gracculus , Turdus.
Nu. Assideamus in hac trabe: tu , Gr acule ^ é cons^
pectu in saxo illo , modo ne impedimento sis ^ quó
minus cernamus prcetereuntes : apricemus nos ad
hunc parietem , egregrie soli ostentum. Qudm
granáis truncas , et cui usui ?
(a) Id est , dicat , qua» nos eum sequentes pro-
feramus. Sic Livius primae decadis lib. 8. Agendum
Pontifex y prsei verba ^ quibus , £¿c.
CRISTÓBAL CORET. Ój
te los manteles : limpie cada uno su cuchillo,
y métale en Ja vayna. Oyes tú,Cinciolo, no
te escarbes los dientes con el cuchillo , porque
es dañoso : hazte un mondadientes de pluma,
ó de un palito delgado puntiagudo : y escárba-
los poquito para que no te sajes las encías , y
te hagas salir sangre. Levantaos y lavaos las
manos antes que se den gracias. Quita la mesa,
llama á la criada para que barra este suelo con
la escoba. Demos las gracias á Cristo : comien-
ce el que bendixo la mesa.
FL Ó Jesucristo señor nuestro, nosotros os da-
mos gracias temporales por la comida tempo-i
lal : haced que os las demos eternas por la in-
mortalidad. Asi sea.
Ma. Id á jugar y hablar , y á pasear adonde os
pareciere hasta la noche.
LOS CHARLATANES-
Nugo, Grajo, Tordo.
Nu. Sentémonos los dos en esta biga , tú , Gra-
jo , en aquella piedra de enfrente , con tal que
nos dexes ver los que pasan: abriguémonos á
esta pared , que está bien de cara al sol. Qué
tronco tan grande ^ ¿ y para qué sirve ?
64 LUDOVICUS VIVES.
T. Ut nof hic sedeamus.
N, Oportet fuisse procerissimam , et latam arho"
rem , unde est sump(a.
T. Quales sunt in India*
G. Qui seis ? Fuisti tu in India cum hispanis ?
T. Quasi scire aliquid de regione quapiam non
pos sis , ni si in ea fueris , sed dabo tibi autho-"
rem meum (a)» PUnius scribit , in India arbo^
res crescere ad eam altitudinem , quce non poS'-*
sit jaculo superarii Et gens illa quidem sump-
tis non tarda pharetris, ut ait Virgilius (b).
N. Scribit etiam Plinius (c) , turmam equitum con^
di sub ramis,
T. Nemo id miretur , qui scirpos illius regionis
consideret , qutbus infirmi fulciunt graium , di^
vites duntaxat.
G, Heus , quota est hora ?
N. Nulla , nam horarum tintinahulum nunc fundid
tur : adfuisti ?
G. Non sum ausus : nam ajunt rem es se pericU"'
losam.
N, Ego interfui , et vidi innúmeras mulleres pfeg-^
nantes transiíire canalem fusionis , qui est sub
térra condítus»
T. Audivi hoc illis es se salutare.
G. Ea est (d) colüs philosophia , ut dicunt : sed
(a) Líb. 7. cap. 2. (b) VírgiL Georg. 1. 2, y. 125*
(c) Ibidem. (d) Colus est genitivi casus.
-CRISTOSAL CORET. 6)¡
T. Para que nosotros nos seniemos en él.
ÍNT. Muy aito y ancho conviene fuese el árbol de
donde se cortó,
T» Cuales hay en la India.
G. ¿ Cómo lo sabes , has estado tu en la India con
los españoles?
T. Como si no pudiese uno saber las cosas de una
provincia sin haber estado en ella , mas yo
os citaré mi autor. Plinio dice que en la In-
dia los árboles crecen hasta tan altos , que no
puede exceder su eminencia una saeta , y á ía
verdad aquella gente es muy diestra en tirar
saetas, según dice Virgilio.
^. También escribe Piinio, que debaxo las ra-
mas se escondía un escuadrón de soldados de
caballería. .
r. Ninguno que repare en los juncos de aquella
región , de los cuales usan en lugar de báculos
los débiles y enfermos , y los ricos solamenie, se
admirará de ello.
G. Oyes , ¿ qué hora es ?
iy. Ninguna, porque la campana de las horas se
funde ahora : ¿estuviste tu alli? t
G. No me atreví : porque dicen que es cosa peli-
•^ gfosa. ' V
JV. Yo estuve , y vi que muchísimas mugeres pre-
ñadas pasaban por encima de la canal de la fun-
dicion'que está baxo de tierra.
r. Oí decir que esto es para ellas cosa saludable*
G. Eso , según dicen , es superstición de Tas muge-
res , ó fiiosofia de la rueca : mas yo quería sa-*
66 LUDOVICÜS VIVES.
de hora qucerebam.
N. Quid tibi opas est hora , si quid vis ágete ?
Dum est opportunitas , est hora. Sed ubi est ho»
Tologium tuum viatorium ?
G. Excidit mihi nuper , quum fugerem canem bO'»
titoris , post decerpta pruna,
T, Ego te currentem vidi de fenestrax sed qui
te recepisíes spectare non potui , quia impedí'*
mentó mihi erat hortus pensilis , quem ibi ma^
ter affíxit patre invito , et multum reclamante z
mater verá in proposito constans obtinuit , ne
tolleretur.
N. Quid tu ^ Tacebas"?
1\ Flebam tacnas : quid enim aliud agerem , J//-
semientitus mihi charissimis capitibus ? Tametsi
mater juhebat me ab se stare , et clamare stre^
nue y sed mihi non erat cor di quicquam advetsuf
patrem muí iré, Ergo missus sum ad scholam^
quatuor cor^tinuis diebus injentatus á matre trata ^
et de j erante me non es se ex se natum , sed com'^
mutatum á nuttice , de quo ait dicturam Se nu^
trie i diem apud prcctorem (a) capitalem»
" ■ ■■ "H '■ .' ■■■■■
N. Quid rei est prcetor capitalis ? An non prnefor
omnis habet caput% .
T. Quid ego scio : sic illa dixit.
G. Hem j qui sunt isti penulati et ocreatü
N, Galli sunt.
G.. Quid'i Estne pax ?
(a) Ludít in yoce: capitaiem, subjungens pau-
lo post : caput.
CRISTÓBAL CORET. 67
ber qué hora es.
JV. ¿Qué necesidad tienes de saber qné bora es,
si quieres hacer alguna cosa? Mientras hay o-
portunidad, es hora, ¿ Mas en dónde está tu re-
lox de caoiino ?
G. Se me cayó poco há huyendo del perro del
hortelano después que cogi las ciruelas»
r. Desde la ventana te vi yo que corrías : mas no
pude ver á dónde te habías retirado, porque me
lo impedia el pensil , que hizo allí mi madre
contra la voluntad de mi padre que no quería,
y lo contradecía mucho: mas mi madre firme en
su propósito consiguió que no se quitase.
N, ¿ Ytú qué hacías , callabas ?
T. Lloraba y callaba: ¿qué otra cosa haría yo es-
tando discordes dos personas á quienes amo snu-
cho? Aunque mi madre me mandaba que estu-
viese de su parte y la defendiese , y que levanta-
se el grito hasta el cielo , mas yo no quería chis-
tar contra mi padre» A mí me envió á la escuela
cuatro días continuos sin almorzar mi madre
enojada ; y juraba que yo no era su hijo, si que
la ama me habia trocado y cambiado, de io que
dice que la citará al alcalde (a) ó juez capitaL
N. jQué cosa es alcaide capital? ¿qué , todo al-
calde no tiene cabeza ?
r« Qué sé yo í asi lo dixo ella.
G. Ola, ¿quiénes son esos de lasgavardinas y botas?
N. Franceses son.
G. ¿ Qué es esto ? g hay por ventura paz ?
(a) Al alcalde o juez criminaL
68 LUDOVICUS VIVES,
T. Bellum narrabant futurum , et quidem atrox.
G. Qíúd adferunt ?
T. Vinum.
N. Exhilarahunt multos.
G. Scilicet , non solum vinum éxhilarat , sed vini
mentio ^ et recordatio.
N, Vinosos utique : mea nihil refert ^ qui aquam hibOé
G. Nunquam fdcies honum carmen*
T. Nosti illam muliererñ ?
G. Non ; qucenam est ?
T. Aures habet gossipio obturatas*
G. Quid ita ?
T. Ne quid audiat :f quia male audih -'•
N. Quam muítce pesswie audiunt aúrihus patentr^
bus j et bene perforatis.
T. Credo huc pertinere , quod est apud Ciceronem (a)
in Tusculanis quceslionihus : surdaster erat Mar'*
cus Crassus: sed illud pejus , qucd male audiébat.
N. Non duhium est quin hoc ad infamiam sit r^-
ferendum. Sed heus tu , Bambalio , invenisti tuas
Tusculanas qucest iones i
Bam. Etiamy apud propolam , adeó interpolatas^ ut
non agnoscerem.
N. Quis surripuerat ?
Bara. Vatinius , quod ilíi male sit,
G. Vah homin'em manibus adunéis , et picatissi^
mis : ne admittas eum unquam ad iuas capsas^
nec ad scrinia p si vis omnia esse salva. Nescis
(a) Lib. j. num. 38.
CRISTÓBAL CORET. 69
r. Decían que habrá guerra , y á la verdad crueL
G. ¿Qaé traen ?
T, Vino.
N. Alegrarán á muchos.
G, Es á saber , no solo alegra el vino, si que tam-
bién su memoria, y solo nombrarle.
N. Ciertamente á los aficionados : á mí que be-
bo agua , nada me importa,
G. Nunca serás buen poeta.
r. ¿ Conoces aquella muger ?
G. No ; quién es ?
T. Los oidos trae tapados con algodón.
G. ¿ Porqué los trae asi ?
r. Para no oír cosa, porque tiene mala fama,
IV. Muchísimas tienen muy mala fama con los
oidos patentes y bien agugereados, .
T. Creo pertenece aqui lo que dice Cicerón en
las cuestiones Tusculanas : algo sordo era Mar-
co Craso, y lo peor de todo que tema ma-
fí. No hay duda que esto hace eco al honor.
Mas tú, Bambaiio, ¿has hallado tus cuestio-
nes Tusculanas?
Bam. Sí, en casa de un revendedor , tan remen-
dadas y renovadas , que no las conocia.
TS¡. ¿Quién las habia hurtado?
Bam. Vatinio, que mal provecho le haga.
G. Ó hombre de manos corbas y muy empega-
das : nunca le dexes entrar en donde tienes tus
caxas, cofres , ni escritorios , si no quieres que
70 LUDOVICUSf VIVES.
illum (a) crumenisecum existiwari ah omnihuf^
et de crumeniseco accusatum apud Gymnasiat'^
cham ?
N. Sóror puellce illiuí enixa est herí gemellos.
G. Q(^íd mirum ? Muíier qucedam vía Salaria
ad leonem galeatum , pepent nudius sextas ter
geminas .
N. Pliníus (b) dicit , ad septmum fosse procedió
T. Q'^is vestrúm audivit de uxore comitis Ba^
tavice ?
Quam ferunt uno parta tot edidisse , quot sunt
in anno dies , ex imprecatione mendicce cujusdam*
G. Quid isthuc fuit de mendica ?
T. MendiCa hcec líber i s onusta , petiit ah hac
comité stipem : illa ubi conspexit tot pueroSj
convitio illam abegit , scortum vocitans , nega^»
hat enim posse fieri , ut ex uno viro tantam
sobolem suscepisset. Innocsns mendica precata est
Divos ^ ut si se castam ^ et puram scirent y da^
rent comiti ex marito suo tot fostus uno concep^
tu y quot sunt in anno dies : et ita contigit * •
ostenditurquc propago numerosa illa in oppido
quodam illius Ínsula.
(a) Nomen composítum á crumena , íb , ct
verbo seco , as. (b) Lib. 7. cap. 3.
* Anno salutis 1276, ut constat ex inscriptio-
ne coeva Sepulcri, apud Calvete , Itineris, p. 282.
Quó etiam anno Valentías ditm obiic Jacobus I«
Expugnator , in palatio Regio extra moenia, ttste
Raymundo Montanerio , coevo.
CRISTÓBAL CORET. V^
te falte algo. ¿No sabes que todos le tienen
por un corta bolsas , y que de ese delito le
acusaron delante del maestreescuela ?
N. La hermana de aquella muchacha paño ayer
dos de un parto (a).
G. 3 Qué hay que admirarse de eso? Una miJ-
ger seis dias há parió tres en la calle de la
Sal , junto al león de la celada.
N. Plinio dice que pueden parir hasta siete.
T. i Quién de vosotros tuvo noticia de la conde-
sa de Holanda ?
Que dicen parió tantos de un parto, cuantos
dias tiene el año , por la maldición de una po-
bre mendiga.
G. Cómo sucedió eso de la mendiga.
T. Cargada de hijos esta pobre muger pidió limos-
na á esta condesa : asi que ella vio tantos ni-
ños, la despidió con afrenta Uamándoia rame-
ra , porque decia no podia ser haber tenido de
un solo marido tantos hijos. La pobre mugec
inocente rogó á Dios y sus santos , que st era
verdad que ella era muger honrada diesen á la
condesa de solo su marido tantos hijos de un
parto , cuantos dias tiene el año : y sucedió
asi * : y está á vista en una piedra aquella mul-
titud de hijos en un lugar de aquella isla.
(a) Llamante comunmente mdlizos.
♦ Patio s<í? hijos esta condesa , llamada Mar-
garita , muget de Hermano, conde de Hennem-
boutg , que habiendo tecibido el bautismo , mu-
lleron juntamente con la madre. (Calvete : Fía-
ge del ¿ríncil^e , lib« 4« P^S- ^^'•)
72 LUDOVICUS VIVES.
G. Malo creyere , qudrn exquirere. ^ "
N. Omnia sur.t Deo possibilia»
G. Irnd vero fácil lima
N. Non no sí i illum onustum r^tihut , comitafum
can'ihus , cum causia , eí peronibus ^ vehentem
cantherio sírigosissimo ?
T. Estríe Mmnius versificator ?
N. Est p'ane
T. Qíicenam tanta meíamorphosis ?
N, £^ Minerva transiit ad Dianam x id est ^ ah
honestissima occupatione ad ¿nanem^ et stultüm
laborem
Pater ejus mercimoniis faciundis auxerat rem :
hic paternam artem dedecori sibi esse ducit :
vertit se ad alendos equos , et venationem , non
aUter ratas pos se nohilitatem generis venar i.
Nam si quid a^eret utile , non haber etur pro w^-
hili, Sequitur eum venantem taiis Curius pereru^
ditus homo , aleator famosisslrnus , et qui probé
novit taxillos mittere compositos : domi habet so-
dalem Tricongium (a),
T. Imó amphoram.
G. Imó spofjgiam,
N. Imó arenam África aridissimam,
Bam. Ajunt eum semper sitire.
(a") Tricongius cognomen NevelH Torquati Me-
diolanensis , qui gestis honoribus á Fractura , ad
Proconsulatum usque pervenerat. Hic tribus con-
giis spectante Tiberio epotis , hoc cognomjen sibi
vendicavit : Piin, 1. 14, c. 22.
CRISTÓBAL CORET. 73
ty. Mas quiero creerlo , que buscarlo.
N, Para Dios nada hay imposible.
G. Antes bien todo le es muy fácil.
2V, ¿ No conoces á aquel que va cargado con las
/ redes , acompañado de los perros , con el som-
brero del campo y con las abarcas , que va á
caballo en el rocín flaco , trasijado ?
T. ¿Es por ventura Mannio el versista?
2V. £1 es sin duda.
T. ¿ Qué tan grande mudanza es esta ?
2V. Ha dejado á Minerva , sigue á Diana : esto es,
ha -dexado un muy decente empleo 5 y se ha a--
plicado á un trabajo necio y de ningún prove-
cho. Su padre se hizo tico con el trato : este
piensa que ser mercader como su padre le es co-
sa indecorosa : se ha aplicado á criar caballos y
á la caza , pensando que de otra manera no po-
drá ennoblecer su casa y linage. Porque si se da-
ba á la ganancia , perderia la reputación de
noble. Sigúele en la caza fulano Curio, hombre
muy docto, tahar muy afamada ^ y que sabe
muy bien jugar los dados cargados : en casa
tiene por compañero á Tricongio (a).
r, Antes bien un cántaro.
G. Antes bien una esponja.
N, Antes bien arena muy seca de la África*
Bam. Dicen que él siempre tiene sed.
(a) Congius , ii , significa azumbre : aludiendo
pues al caso , pedíamos muy bien llamar en romance
{por sobrenombre^ á Nivelo Torquato : Tres azum-^
bres. Es compuesto del nombre griego : Tris , tres,
y Congius , azumbre* - y
74 LUDOVICUS VIVES.
N. An sitiat nescio , semper certe faratus est pQm
tare.
Bam. Au , ausculta lusciniolam illam.
G, Ubinam est ?
Bam* Non vides eam in ramo illa sedentem ? Vidcp
ut canit ardenter , nec intermittit (a),
N. Flet P hilóme la nefas.
G. Quid mirum dulciter eam garriré , quce sit At-*
tica ? Ubi etiam fiuctus maris non sine numero
illiduntur littori.
N* Plinius scrihit , eam prcesentihus hominibus iiu*
ttuf , et accuratius cantare.
T, Quid causee est ?
N. Ego tibi vausam aperiam. Cuculus , et philó-'
mela eodem cantant tempore , verno scilicet , ah
aprili ^ medio ad majum exactum , aut eo circi'*
ter. Hce duce aves in contentionem veneruvt , de
suavitate concent úi : qucesaus est judex : et guia
de sonó erat certamen , aptissimus visus est ai
eam cognitionem asinus , qui prceter cceteras ani^
ffiantes grandes haber et aurículas Asinüs repu-^
diata luscinia , cujus se harmoniam ne^^aret in-*
tetíigere , victoriam cuculo adjudicaxñt : philome*
la ad hominem appellavit : quem ubi videt , agit
statim causam suam , ca^ií diligenter , ut se Hit
approbet ad vindicandam injuriam ab asino ac^
ceptam.
G» Habeo causam poeta dignam.
N. Quid ergo ? Expectabas philosopho dignam ?
(a) Ovid. Metam, et alibi.
CRISTÓBAL CORET. y$
N. Yo no sé si tiene sed , á la verdad está siem-
pre pronto para beber.
Bam. ¡ Ah ! escucha aquel ruysefior.
G. ¿ En dónde está ?
Bam» ¿No ie ves parado en aquella ratna? Mira
como levanta la voz sin cesar ni descansar.
N. Llora Filomela la maldad que cometió con
ella Tereo.
G. ¿Qué maravilla que gorgee tan dulcemente
siendo de Atenas? En donde *atin las olas del
mar combaten en la ribera con la armonía,
JV. Plinio escribe que canta mas y con mayor cui-
dado estando presentes los hombres.
T. Qué es la causa ?
N, Yo te la diré. El cuclillo y el ruiseñor can-
tan por un mismo tiempo , es á saber, en la pri-
mavera , desde quince de abril hasta el fin de
mayo poco mas ó menos. Compitieron estas dos
aves?por la melodía de su canto: buscaron juez:
y porque la competencia era del sonido , pare-
ció era muy al propósito para el conot:imiento
de aquella causa el asno , que tenia las orejas
mas grandes que los demás animales* El asno,
habiendo menospreciado al ruyseñor , cuya ar-
monía dixo no entendía 5 dio la sentencia en
favor del cuclillo : el ruyseñor apeló al hom-
bre : y luego que le ve pide justicia, canta
dulces gorgeos para agradarle y vengar el agra^
vio que le hizo el asno.
G. Entiendo la razón buena para un poeta.
N. ¿Qué es eso? ¿Esperabas razón digna de un fi-
76 LüBOVICUS VIVES.
Posee á novis illis magistris Parisiensihuf.
G. Plerique illorum vestibus sunt philosophi , noí%
cerebro.
N, Quid ita vestibus ? Nam coquos potius dixeris^
aut muliones,
G* Quia gestant eas crassas , detritus ^ lutulentas^
immundas , pediculosas.
N, Erunt ergo philosophi cynici.
G. Imó cimici : non , ífuod videri affectant , per i'-»
patetici : quippe Aristóteles sectce princeps , cuh
tissimus fuit. Ego vero longum vale dico jam
nunc philosophice , si aliter non possum esse phi^
losophus. Quid enim pulchrius , et homiue dig^
nius 5 quám mundities , et civilis quidcm cultus
in victu , et vestitu ? Ea in re antestant mea sen-'
tentia Lovanienses Parisiensibus^
T, Quid tu ? Non putas esse impedimento studiis
nimiatñ curam munditice , atqae elegantiarum ?
G. Ego quidem munditiem probo : anxiam , et moro-*
sam ilíiüs curam improbo.
N. Damnas tu elegantias'i De quibus scripsit Val-^
la tam dijfuse , quasque adeó diligenter commen^
dant nohis nostri preceptores.
G. Alia est verborum in loquendo elegantia , alia
rerum in vestiendo.
T. Scitis quid est mihi narratum d tabellario Lot
vaniensi ?
CRISTÓBAL CORET. JJ
lésofo? Pregúntalo á aquellos nuevos maes-
tros de París.
G, Muchos de ellos son filósofos solo en los ves-
tidos, mas no en el juicio y entendimiento.
JV. ¿ Cómo asi en los vestidos ? Porque mejor Íes
podías llamar cocineros ó arrieros.
G. Porque ios llevan dé paño grosero , muy usa-
dos, á pedazos, llenos de lodo, sucios, piojosos.
N. Luego serán filósofos cínicos.
G. Antes bien chinchosos (a) , no peripatéticos,
como ellos pretenden parecer : Aristóteles , au«
tor de esta secta , fue á la verdad muy pulcro y
aseado. Mas yo desde ahora me despido para
siempre de la filosofía , si no puedo sin eso ser
filósofo. ¿Qué otra cosa hay mas linda y mas
digna de un hombre , á la verdad , que la iim«
pieza y aseo político en la comida y vestido?
En eso esceden , según mi sentir , los de Ló-
vayna á los de París.
r. ¿ Qué diees tú ? ¿ No juzgas qué el demasiado
cuidado de la limpieza y de las galas sirve de
embarazo para los estudios?
-G* A mí en verdad me agrada la limpieza : no el
ansioso y moroso cuidado de ella.
IV". ¿ Condenas tú las elegancias , de las cuales ha
escrito Vaia tan difusamente , y que nuestros
rñaestros tanto nos encomiendan las leamos?
G. Es distinta cosa la elegancia dé palabras en el
hablar, del aseo de las cosas en el ve^stir.
T. ¿Sabéis lo que me ha contado el correó de Lo-
vayna ? > :
(a) Cimex ^ cis. Chinche. Inde , Cimicus , a , m.
J% LUDOVICUS VIVES.
N. Quid tándem ?
T» Cíodium arderé perdite in puellam quandam , et
Lusconem transiulisse se ad mcrcaturam d litte^
ris : hoc est , ab equis ad asinos.
N. Quid audio ?
T. Clodium noratis omnes sueci plenum , ruhicun^
dum , l/ene habitum , hilarem , vultu renidenti^
ccmem , festivum confabulatorem : nunc refert
Ule , es se exuccum , et exavguem , pálido colo^
re , a/3«<? tí!áe¿ lurido , imbecilium , horridum , /ra*
cem , taciturnum , fugitantem lucis , eí humani
consortii : «emo jwi /7/wm vidisset prius , y^íw í?¿-
nosceret^
N. O miserum adolescentem : ««¿^ ¿á wán/i ?
T. Ex amore.
N. ^í wfíde amor 'i
T, Quantum ex oratione tabellarii potui collige^
re j reliqtierat seria , e^ solida studia , dederat
sese cunctum poetis lascivis , latinis , e/ iittgu(^
vulgaris : «nd^ prima animi pneparatio , wí jí ^w¿i
¿g^wix scintilla in illum incideret fomitem , quan-^
tumlibet exigua^ súbito inflammaretur velut stupaz
tradiderat se somno ^ et otio*
N. Quid necesse habes plures , auf majores causas
amandi commemorarei
T. Nunc insanit : ambulat plerumque solas : sem^'
per autem vel tacitus , vel cantillans aliquid : et
moduíans , scribit versas sermone vernáculo.
CRISTÓBAL CORET. 79
N. ¿Qué te ha contado?
T. Que Clodio está muy enamorado de una mu-
chacha ; y que Lucio habiendo dexado los estu-
dios, se ha aplicado al trato de mercader : esto
es, ha pasado de rocina ruin,
2V. ¿ Qué me dices ?
r. Ya conocíais todos á Clodio , gordo , colorado,
bien complexionado , alegre, risueño, cortés,
chistoso; ahora dice el correo que está flaco, per-
dido , amarillo y cárdeno, sin fuerzas , feo que
espanta , melancólico que no habla, que no sa-
le de casa hasta que anochece , que no comuni-
ca con hombre alguno : ninguno que antes le
hubiese visto le conocerla.
N. \ O pobre mancebo ! ¿ de dónde le ha venido
T. Del amor. (ese mal ?
2V. ¿ Mas de dónde le ha venido ese amor ?
r. A lo que yo pude colegir de lo que me dixo el
correo , él habia dexado los estudios graves y
sólidos , y se habia entregado todo á leer poetas
lascivos, asi latinos, como en lengua vulgar: de
ahí la primera disposición de la voluntad , para
que si alguna centella del amor prendiese en a-
quella yesca , por mas pequeña que fuese , al
punto se encendiese como estopa : finalmente, se
habia entregado al sueño y ociosidad»
JV. No tienes que referir ínas ó mayores motivos de
sus amores.
r. Ahora está loco : va casi siempre sclo : ma»
siempre ó sin decir palabra, ó cantando, ó
componiendo algo : hace versos en lengua
vulgar.
j8o LUDOVICÜS VIVES,
N. SciUcet : quos legat ipsa Licóris (a).
G. O Christe , averie ab animis nostris tam per'-*
^niciosum marbum.
T. Ni si me irtgenium Clodii fallií , recipiét se ali^
quando Ule ad frugem meliorem : peregrinatur ani'*
mus ejus in nequitia ^ non habitat.
G. Et iílc alter quas mercaíuras exercet ?
T, Misit ad patrem epistolam^ flebiliter conscrip-»
tam de misera conditione studiorum , quam y quoi
esset apertilis , legit ipse tabellarius. Pater ho'^
fno crassce Minerva , transdidit eum d chartis ad
lanas , pannos , glastum , piper , gingiber , cinna^
rnomum, Nunc Ule suvcinctus br aecha , mire dili^
gens , et sedulus in aromataria taberna , vocat
tídventores , excipit blandas , scandit , descendit
per s calas infestis simas : profert suas merces, ver-
tit , invertit , mentitur ^ pejerat : omnia sunt illi
leviora , quám studere.
N. A puero novi illum aftentum ad rem , et
delectar i numulis : itaque potiorem habuit nu^
(a) Prius Cythérís el nomen fuit , postea vera
Lycoris , ¡dis , id est Lupa : Lycos enim grecé,
lupus latiné dicitur. Ponitur autem S3epé lupa pro
meretrice. Hoc cognomine appeilatam Laurentiam
Faustuii uxorem apud Livium invenies, quod cor-
poris sui pastoribus copiam faceret. A lupa (ia hác
significatione) lupanar , locus , ubi lupae^ hoc est,
meretrices prosiant. Lugar donde se vende la ño-*
nestidad. Virgü. Eciog, lo. v. 2,
CRISTOS^L CORJST. §í
N^ Es á s^ber , para que los lea la mistn^ Licgris*
G. ¡ Oh Jesucristo , guárdanos de tan perniciosa
enfermedad !
r. Si no me engaña el natural de Clodio, él se en-
mendará algún dia: su, vpluntad va divagando
en las torpezas , mas no está en ellas de asiento.
G. Y aquel otro ¿ en qué mercadurías se exercita ?
r. Envió á su padre una carta escrita con. muchas
lágrimas del miserable estado de los estudios, la
que leyó el mismo correo, porque se podía abric
con facilidad, fel padre, hombre rudo,, le ha pa-
sado de los libros á las lanas, paños, pastel, pi-
mienta , gengibre , canela. Ahora bien atados
los justillos , muy cuidadoso y diligente en la
especería , llama a los forasteros , les recibe con
cariño , sube y baxa por unas escaleras muy pe-
ligrosas , saca y muestra sus mercadurías para
despacharlas, las vuelve y revuelve una y otra
vez , miente , jura : todas estas cosas le parecen
mas ligeras que estudiar. %v t ;
N, Desde niño conocí yo que era avariento , y
que se alegraba de tener dlneriíígs , y asi
Gr -.jimh. (y)
^G.n-¿;
: ^crH?íí
82 LÜDOVICUS VIVE5.
mationem^ quám literaturam , et vile lucrutn an^
teposuit excellentice eruditíonis : aliquando pcsnite^
hit eum.
T. Sed ser ó.
N. Indubie : provideat , ne aecidat sibi , quod suo
consobrino.
T. Cui ?
N. AníronfG (a) /« arrgiportu pomorumj ad tres gra^-
culos. Non audisti iílum superiore anno decoxis--
se (b)?
G. í¿uid decoxit quceso'i Estne hoc tantum maluml
An non quctidie id fit in culinis ómnibus.
T. Decoxit rem ?
G. Quam rem ?
T. Alienam , et conturhavit,
G, Nihiíne reddidit creditóribus ?
T. Ex compacTione [fiam receperat se in asylum) un*
ciar ternas ex libris singulis.
G. Hoc vocas tu decoquere , quum nihil sit cradius ?
Sed quomodo amisit ?
(a) Antroaía , Teste Pomponio Mela 5 juxta
Stephanum vero , et Strabonem , Antron , civitas
est iVíagnesiae in ThesaJia, Circa hanc urbem gro-
cerissimi gignebantur asini ; unde proverbialiier :
Antronius asinus , et grecé : Antronios , onos, di-
cirur de homine corpulenta et robusto : in quo ta-
men ingenJam,et animi vigor desiderantur. Onos,
u, a*?inus ab onomi, juvo Jumenta enim sunt qua^
si juvamenta» Vide Schrevelium»
(b) Animad verte, qu«so , lector, quam faceté
Utatur verbo Decoquo , decoquis»
CRISTÓBAL CaRET^ 8j
apreció mas ser rico que sabio; y antepuso á
la erudición la vil ganancia : algún día le pe-
sará«
r. Mas será tarde.
N^ Sin duda , él ponga cuidado no le suceda lo
que á su primo.
r. ¿ A qué primo?
N* A Antronio , que vivía en la calle angosta de
las Manzanas , junto a los tres Grajos. ¿No oís-
te decir que el año pasado consumtó ?
G. Dime, ¿qué con<iumió? Es por ventura eso tan
grande mal ? p Acaso no sucede eso cada dia ca
tudas las cocinas ?
T. Consumió la hacienda»
G. 2 Qué hacienda ?
T. La agena , y quebró.
G ¿ Y no ha restituido algo á sus acreedores ?
T. Por ajuste ( porque se habia retirado i sagrado)
tres onzas por cada libra»
G. i Esto llamas tú cocer , no habiendo cosa mas
cruda ? ¿Mas cómo perdió la hacienda?
84 LÜDOVICUS VIVES.
T. Auüvi equidem nüper de paire , non satis famen
intellexi : narrabat fater eufn fecisse ver sur as
damnosissimas , quce deglüberunt eum^ et devora^
runt uíque ad ossa»
G. Quid rei est ver sur a ? Quid deglubere ?
T* Ne ego quidem novi , credo esie aliquid de furi^
hus.
N. Vides illum obesum ? Quem futes vix se posse com»
moveré , 'pet aurista est , et funambulus.
G. Ah tace , rem narras iricredtbilem, ^
T. Non ípse quidem sao corpore , sed calicibus.
G. Adferebat aliud novi tabellarius de nostris soda*»
lilus?
T. Etiam de Hermogene , qui in omni nostro certa-»
mine semper ferebat primas. Is admirabili muta-»
tione éx ingeniosirsimo ^ et [ut ¿etas illius ferebat)
doctissimo^ repente factus est tardissimus , et ru^
dissimus.
N. Tale quiddam s^epe vidi accidere in quibusdam
acutuliSa
Bam. Ajunt id fieri, quum ingenii acumen non est
solidum : ut in scaipellis , quorum, acies fácil e
retundiiur , prcesertim si quid Secet pauló du^
rius.
G. Quid ? Ustne aciet ingenio , sicut in ferro ?
Bam. Nescio i ferrum scepe vidi , ingenium nunquam
vi di.
N. Quid factum est adoUscenti illi pí^gano ^ qui
CRISTOS AL CORET. $f
T. Se lo oí á la verdad decir al padre , y con todo
ello no Jo entendí bastantemente : contaba el
padre que habia hecho mohatras muy perjudi-
ciales , que le desollaron y consumieron hasta
los huesos.
G, ¿ Qué cosa es mohatra ? ¿Qué cosa es desollar I
r. Ni yo en verdad lo sé , creo que es cosa de la-
drones.
N. ¿Ves á aquel gordo, que apenas pensarás se pue-
de mover ? Es bolteador , trepador , y bolatin,
G. Ah, calla, dices una cosa que no se puede creer.
r. El á la verdad no da la vuelta con su cuerpo,
si»o coa los vasos.
G. ¿ Traía alguna otra cosa de nuevo el correo de
nuestros compañeros ?
r. También contaba de Hermógenes , que siempre
se llevaba la palma en todas nuestras disputas.
Ese con una mudania que causa admiración, de
muy adelantado ingenio , y (según su edad lo
permitía) muy docto , repentinamente se voN
vio muy parado , rudo y tosco,
JV. Lo mismo vi muchas veces acontecer en algu-
nos de algún ingenio.
JBjm. Dicen que eso sucede cuando la agudeza de
ingenio no es firme y sólida, como sucede en los
cortaplumas, cuyos filos se embotan fácilnrate,
en especial si cortan alguna materia dura,
G. ¿Cómo asi ? ¿Qué tiene filos el ingenio como
el hierro ?
Bam, Yo no lo sé : hierro he visto muchas veces,
ingenio jamas he visto.
-^^ I Qué ha sido de aquel mancebo aldeano que
86 LUDOVICUS VIVES*
superiors mense exhibuit nobis prandium aiventO'^
rium , refertum deliciis rusticis , ad quem á fuga
retrahendum prceceptor miserat quatuor fugitiva^
rios ? Et erat formosulus.
T. Venuftuf asinuf. Paella amanuensis amitce me^^
quce paella est illi sóror patruelis , convenit illum
nuper in pago suo , nudo capite , impexutn , hor^
ridum y sentum , cum galíicis , et túnica villosd
hvidensa , vendentem in trivio quodam cartha^
ceas imagines y et tabellas elementarías , cantan-^
tem camiones novas in ci^culis,
G. Oportet aium esse ortum claro-sapguine.
T. Qui isthuc ?
G. Quoniam pater ejus est de genere Coclitum (a).
N. Non tam id arguit nobilem virum , quám bonum
jaculatorem , collimabit facile»
T. Aut fabrum tignarium , qui oculo rubricam diri»
git uno (b).
N. Numquam placuit mihi Ule puer^ nec dede-^
(a) Cocles cognomen Horatii cujusdam Roma*
ni, qui Porsen¿e regi (ut Livius refert lib. 2. De-
cad. 1) per Sublicium pontem transiré conanti, so-
lus hostium impetum sustinuit, doncc á tergo pons
á sociis frangeretur^ quo fracto , se cum armis
príecipitavit in Tyberim. P^t licét laesus in coxa
fuerit, Tyberim tamen tranando ad suos pervenit,
Unde est iJiud ab eo dicium , quum in comitüs
coxíe vitium objiceretur: Per singulos gradus ad-
moneor triumphi mei, (b) Pers. Satyr, i. v. ó6»
CRISTÓBAL CORZ;'^, 87
el mes pasado nos hizo por su bi'envenida un
cspléiidido banquete lleno de regaPsdel campo,
aquel que para cogerlo y volverlo á la escue^
la , el maestro envió cuatro de aquellos que
prenden á los que huyen de la escuela? Y era
donoso,
T. Lindo asno. Una criada de mi tia , prima suya,
le vio poco há en su aldea la cabeza descubier-
ta, sin peynar, erizada, sucio, calzado con unos
zuecos , y vestido con una ropilla de paño bu-
riel, que vendia en los tres cantones , ó esqui-
nas estampas de papel y cartillas cantando can-
ciones nuevas en los corrillos.
G. Debe ser hijo de nobles padres.
T. ¿ Cómo asi ?
G. Porque s\x padre es del linage y familia de los
Cocles.
N, Eso es mas prueba de buen tirador que de hom-
bre bien nacido, él dará en el blanco fácilmente.
r. Ó de un buen carpintero , que con un solo ojo
endereza la línea de almagre.
JV. Nunca me agradó aquel muchacho , ni jamas
8S^ LUDOVICUS VIVES.
rat tnihi sígníficationem aliquam virtutis,
G. Quid ita? -
Iti. Quia nec amdbat studia^ nec prceceptorem reveré^'
batur^ quod est perditi afiimí argumenium eviden-^
tíssimum: ef senes irridebat ^ et calamitosos sub^
sanahat, Si¿d quis est iste sericatus , iorquatus^
hracteatus auro ?
G. Ex genere clarissimo , mairem hahet nohilissi'-'
mam ^ et fcccundissimáin»
N. Quam ?
G. Tetram : et vix credas^ quas semper faciat deli--
cias : dicas puerulum , in cums adhuc , et crepun^
diis vag'untem. ' '
N. Atqui lanugo illi indpii jam per malas ser per e.
Bam» Heus cbservatorvenit y c^^peditt' libros , expli^
cate y incípiíe evolvere.
G» Nec fui t his multis hebdomadibus observator ma^
gis curiosas , et qui tam gauderet de ferendis ai
magistrum criminibus.
Bam. Utinam saltcm nos verce culpce reos ageref^
sed calurññiatür plerunique.
N* Hic mu rus 2^.i\qvís esto , nil conscire sibi nulla
paliescere culpa (a). S^d quiescite , egoiUamsta^
tim hinc fugabo.
Ob. Quid tu dicis vacia ?
N. Quid tu vatrax (b) ?
(a) Horat. epist. k v. 6o.
(b) Tam vatrax, quám vatrachotnyomachia pro
coüvitio usurpantur á pueris garrientibus. Pojc
oprobio.
CRISTÓBAL CORET, §9
me dio indicios de virtud.
G. ¿Cómo asi?
N. Porque no tenía afición á los estudios , ni res-
peto ai maestro , que es señal muy evidente de
un muchacho del todo perdido: y se burlaba de
los ancianos, y hacia mofa de los pobrecitos.
j Mas quién es ese ^ vestido de seda, que trae la
cadena y frisos de oro?
G, Es muy bien nacido, su madre es muy noble y
muy fecunda.
N. ¿Quién es esa?
G. La tierra : y apenas creerás las niñerías gracio-
sas que hace t dírás' que es un niño que aún ha-
ce pucheritos , y juega con los dixes en la cuna.
N. Pues á fe que ya le apunta el bozo.
Bam. Ola , ya viene el zelador , sacad los libros,
abridlos , comenzad á hojearles.
G. No hubo muchas semanas hace espía mas cu-
rioso , y que mas se holgase de contar al maes-
tro nuestras faltas.
Bam. Ojalá nos acusase á lo menos si tuviésemos
culpa , mas de ordinario nos acusa falsamente.
N. Esta será la muralla y defensa inexpugnable, es
á saber, la buena conciencia, y no turbarnos por
cualquiera culpa que nos imponga. Mas esperad
un poco, yo le haré huir cuanto antes de aquí.
Ze. ¿ Qué dices tu , zancajoso (a) ?
N. ¿ Y tú , patituerto con tus piernas de rana ?
(a) Zancajoso , Se Sen todas palabras afrento-
sas^ picantes , ^ue se dician unos á otros. Por pro^
verbio diriamos : se decían los nombres de las J^us^
cuas. Se motejaban.
9o ruDovicus vives.
Ob. Quid tu hatrachomyomachia ? Sed joco amoio^
quid hic agiiur'i
N. Q'jiid ageretur ? Quod Ínter bonos schn!ásticos , el
studiúsos i legitur^ ediscitur^ disputatur, Dic SO"
des , cafhulum Upidissimum , quid est apud Vir^
gilium (a) ; transversa tuentibus hircis ?
Ob. Bene facitis y fergite studere , ut lance iniolir
adoiescentes dscet : mihi aliad nunc est negotii,
vos valebitis.
N. Satis nugatum est , revertamür ad ludum , sed
prius ^elegamus y quce frcecePtor explicavit , tum
ut disvamus^ tum ut illi placeamus ^ ct nos appro^
bemus i^b) : quod cwque nostrúm debet es se in vo^
tis , 7ion minus quám patri (c).
ÍTER ET EQUUS.
Misfppus^ (d) Vhilippus^ Misospodus^ Planetes.
Ph. VuJtisne prcficiscatur animi gratia Boloniam^
quce est ad Sequanam ?
(a) Eclog. 3, V. 8. Battachos , u , rana , Mys,
myos , mus , inuris , Achomai , pugno , inde : va-
trachornyomachia , ranarum , et murium pugna.
(b) Id est , ilii. (c) Id esi , fu votis est.
(d) Libuit nomina haec gr^eca latiné exponere,
valdé enim sunt apta interlequentium personis.Mi-
sippus osur equorurn, Philippus equorum , vel eqiii-
tandi amicus. Misospodus , penult. longa, ígnavus
et industrias osor. Planetes , vagus, erro, viator.
CRISTÓBAL CORET. gi
Ze. ¿Y tú, lucha de ratones y ranas? Mas fuera
chanzas , ¿ qué hacéis aqui ?
2^- ¿Qué hablamos de hacer? Lo que hacen 4os
buenos estudiantes y aplicados: leemos , apren-
demos, disputamose Dime por tu vida, cabecita
donosa , ¿qué significa en Virgilio: Transversa
íuentibus hircis ?
Ze. Bien hacéis: proseguid en estudiar, como con-
viene á los mancebos de buena índole: yo he de
hacer otra diligencia ahora , vosotros quedaos
con Dio^.
M. Basten chanzas y chistes , volvamos á la es-
cuela : mas primero repasemos lo que el maes-
tro nos explicó , no solo para aprender , si-
no también para darle gusio , y nos tenga
por buenos muchachos: loque debe desear ca-
da uno de nosotros , como lo desean nuestros
padres.
EL CAMINO Y EL CABALLO.
Misipo, Filipo, Misospodo , Planetes.
F. ¿Queréis por ventura que vamos á divertir-
nos á Bolonia, que esiá junto al rio Secua-
na (a) ?
(a) Llámase en español el Sena,
^a LUPOVICTJS VIVES.
IVlisi. et Misos» Nihil maiumusy dte prtefertim lere^
no j et d ventis siknti , tum etiam in nostro pc&da-^
z ^gogio feriato,
Ph. Cur non est vohh operar ms ?
Miso.^i. Quia Pandulfus madefacturuf est hodie itt"
genii prandio magistros omnes , in honorem ¡au^
rece suce magistraiif.
Vhm Vah 5 quantum potabitur*
Misos. Multó plus siíietur^
Misi. Ego hateo asturccnem*
ph. Et ego equum meritorium , conductum de lusco
impostores
Misos, Ego , et Plañeres vehemür rheda : reliquia si
videtur , vel pedestres sequentur nos , vel vi brct'^
chíorum agent cymbam contra cursum amnis*
Pia. hno equis trahetur.
Mi sos. ilt erit cordi : nam nobis pedestre iter magis
placet.
Ph». Eja puer^ frcena equum meum , et ínsteme.
Quid malum , manno indis lupatum ? Orna potius
fr^rMÍo illo levi cum bullís.
Pu. Haiy neo oream habet , néc áureas.
Ph. St scirem quis fregisset , ego illi frangerem*
Mi ai. Qnid tu nunc dicis concitdtus ?
?h. Pan¿m in coena. Accipe , unde poteris , accom'^
ntfdato.
Pa. SciUcet in mediis pcedagogüs qu<eris tu vel
equos , vel equorum ornamenta ?
Ph» Suppte ¡gitur qute desunt , ex hoc fuñe.
CRISTÓBAL CORÉT. 9J
Misi ^ y Misos. No queremos otra cosa mas, en es-
pecial en dia tan sereno , y que no hace vienia,
y también feriado en nuestra escuela.
F* ¿ Porqué es hoy feriado ?
Misos. Porque Panduífo ha de hacer un espléndi-
do banquete á todos los maestros en honra del
grado que le han conferido de maestro^
Pía, O qué lindamente se beberá.
Misos, Mucha mas sed se padecerá.
Mi si Yo tengo una haca.
F. Y yo un caballo de alquiler, que he alquilado
del tuerto tramposa.
Misos. Yo y Planetes iremos en un carro : los de-
mas , si les parece , ó nos seguirán á pie , ó á
fuerza de sus brazos subirán contra la corriente
del rio con un barquillo.
Pía. Antes bien le remolcarán los caballos.
Misos. Como gustareis : porque nosotros mas que-
remos ir á pie.
F. Ea , criado , enfrena mi caballo y enjaézale»
¿Qué haces? mal haya tu alma^ ¿la haca enfre-
nas con el freno de bocado fuerte ? Antes bien
ponle aquel pequeño ligerito tachonado.
Cri, Huhu 5 ni tiene barbada , ni frontaL
F, Si supiera quién lo ha roto^ yo le rompería.
Mí//. ¿Qué dices tú ahora alterado de la cctefa?'
F. El pan para cenar. Toma , compónlo de io que
puedas. : j '^
Cri Cosa graciosa: jen las escuelas de muchachos
buscas caballos, ó sus jaeces?
F« Suple pues lo que falta con esta cuerda»
94 LUDOVICÜS VIVES#
Pu. Erit deforme.
Ph. Abi insaney quis videbh extra urbemi
Pu» Antilena est dissuta.
Ph. Sarcias ligula astrictorta aliqua*
Pu. Non habet postilenam.
Ph. Nec est opus*
Pía. Magnum equitem , et exercltatum : delahstur
ephi/jpium ad collum ^ et effundet tei equus supra-
caput.
Ph. (¿uid ad me ? Lutosa est magis vía , qu^m la^
piUosa : inficiar cosno , non cruentabor. Sed si hcec
omnia appjranda , non hinc difcedemus ante ves^
pevum. Adduc eqmim qualicumque ornatu^
Pu. Faratus est , conscende : ah quid agis , pedem
dextrum ponis prior em in stapeda ?
Vh. Vtrum ergo%
Pu. Sinistrum yCt hahenas sinistra manu ^ege i dex^
tra cape hanc virgulam y quce erit pro calcari^
. bus,
Ph» Non indigeo y calcanei erunt mihi vice calcw^
rium»
Pu. (a) Jubellium Tauream videtis , aut qui cum hoG;
est cungreisus , Asseííum.
Ph. Apaga hisiorias in procinctu^ Ubi reliqui ?
Pu. he y ego comitabor vos pedester^
(a) Pugnam Jubellü Taurese c^mpani equitis
fortissimi, ec Claudii Aselli civis Romani , narrat
Livius in fine feré tertii libri , tercia: decadis.
CRISTÓBAL CORKT. ^jT
Cri: Parecerá iTial.
F. Anda , mentecato 5 ¿ quién lo verá fuera de la
ciudad ?
Cri. El petra I está descosido.
F. Remiéndalo con alguna pretina*
Cri. No tiene gurupera.
F. Ni es menester.
Pía, O lindo caballero , y exercitado en ir á caba-
llo : le ca^á la silla ai cuello , y te echará el
caballo por encima la cabeza.
F» ¿Qué se me da á mi? SI camino está mas lo*
doso que pedregoso : me ensuciaré con el cie-
no, pero no me sacaré sangre. Mas si todas es-
tas cosas se han de aparejar , no partiremos de
aquí haata la tarde. Trae el caballo , de cual-
quier modo que sea.
Cri Aqui está aparejado, sube: ay, ¿qué haces^
piimero pones el pie derecho en el estribo?
F. ¿ Pues cuál he deponer?
Cri. El izquierdo 5 y ten las riendas en la mano si*
niestra : toma en la derecha esta vara, que ser*
vira de espuelas.
F. No la he menester 5 los carcañales me serviráíi
de espuelas.
Cri. Veis á Jubelio Taurea > ó á Claudio Aselo^
qué peleó con éU
F. Quita allá las historias, ahora que estamos de
marcha : ¿en donde están los otros ?
Cfu WlaKhad , yo os acompañaré á pie»
96 LUBovicus Virus.
Misi. o equum molestissimum succusaforem i offa
mihi omma contudsrit , ^riusquam perveniamus in
oppidum.
Ph. Quid malum est stratum istud tuum ? ClitelU
est , ut puto,
Misi* Fauló minuTn
Phi. Quanti , quanti ?
Misi. Numis turonensibus quatuordecim,
Ph. Equum ipsum cum suo victu , et vesfitu fanti
non emerim : nec videtur mihi equus vector, neo
ephippiarius , sed jumentum clitellarium , et ju^
gale j aut dorsualet animadverte qu<eso , passim
cespitat : ve¿ in chartam , aut latum culmum im-^
pingeret.^
Misi. Quid tu de eo dicis ? Pullus est adhuc. Sed
garrías , quce vales : Vides tu hunc equum ? Is qua-^
Its est , me vehet , aut ego illum.
Pu. Un^ula^,^. habet tenerrimam miser,
Ph. Quid admonuit te tam accurate unoculus y quum
tibt eum insterneret ?
Misi. Rogavit v^rbis amantissimis , ne dúo inside^
remus equo , alter in strato , altsr super clunes^
et ut in equili ditigenter ei suhsternerem,
Pu» Nimirum eget miseílus ^ qui latera. habet nuda-*
¡ta carne.
Ph. Quid agitis vos'i Non ascendifis in rhedamí
Pia. Probé mones : rhedarius petit nunó altero tanto
plus , quám quanti eramus pacti.
Ph. Cüm rhedariis est vbis res , et cum navi^
culatoribus : facile conficietis omnia , et ex animi
CRISTOS JIL CORET. 97
Mm. O qué enfadoso caballo troten: todos los
huesos me molerá antes que lleguemos al lu-*
gar,
F. ¿Qué silla es esa tan ruin? Albarda es , según
5^0 pienso,
Misi. Poco le falta.
F. i Cuánto , di , cuánto te cuesta de alquiler ?
Misi Catorce monedas tornesas.
F. No diera yo tanto por el caballo , por su man-
tenimiento y aparejos : ni me parece que es ca-
ballo ni para coche , ni para silla, sino jumen-
to de albarda , y para arar, ó de carga : repara,
-por tu vida , cómo tropieza á cada paso : él tro-
pezaría aun en un papel ó paja.
Misi ¿Qué dices tú del caballo? Aún es potrillo.
Mas búrlate lo que quisieres, ¿Ves tú este ca-
ballo? El, tal cual e^, m_e lleváfa'á mí, ó le
llevaré á él.
Cri. Tiene el pobre las uñas muy tiernas y deli-
cadas.
F, ¿Qué te encargó con tanta diligencia el tuerto
cuando te lo enjaezó y alquiló ?
Misi, Me suplicó con mucho cariño que no subié-
semos dos á caballo, uno en la silla y otro á guru-
pa, yque en la caballeriza ie hiciese buena cama.
Cri. Cierto lo bá menester el pobreciio , que no
- - tieríe mas que los huesos,
F. ¿Qué hacéis vosotros? ¿No subís en el carro?
Pía. Bien dices : el carretero pide ahí>ra otro tan-
to mas de lo que habíamos concertado.
F. Vosotros tenéis pleito con los carreteros y marí«-
' xieros : fácilmente i© concluiréis , y como quer^
H
9? LUDOVICUS VIVES*
sententia : (a) genus hominum est mitej mmsus'*
tutn y come yurbanum ^ piumi rhedarii sunt fces^
terree , naviculatores fcex maris : date illi dimi^
dium ejus , quod plus poscit.
V\i. Quotam esse jam horam censefis ?
Ph* Ex solé conjicio esse ultra decimamm
Pu. Appetit jam meridies.
Ph. Itane ? Heus^ Misippe , eamuf, sequatur qui po^
terit : invenient nos ad galerum purpureum: ea est
taberna diversoria , sita contra regiam pyrami'^
dem , non procul á domo Curionis.
"M-isi, Quá egrediemur.
Ph. Per poríam WlarceUinam , ad dextram , simpli'^
ci vía , et directa*
Misi. Imó4eneamus hanc semitam , vía jucunda , et
placida.
Ph. Minlme vero : nihil commodius, ac tutius ^ quám
via regia : nam transversis itineribus amittemus
comités : prcesertim quod trames Ule, (nisi me fal^
lit memoria ) est valde sinuosas , et ambagiosusp
Misi. Qui sunt isti hastati ? Videntur milites ^x is!*
tis mercenariis,
Ph. Quid agendum ?
Misi. Revertamur , ne nos spoUent*
Ph. Progrediamur i nam facile evademus eos cursa
equorum per campos.
Misi. Quid si gestent tormenta manuaria'?
(a) Quum Vives dicit : Genus est hominiím
mite , mansu€tmn , urbanum^ piumi ironicé loqui
videtur.
■ CRISTÓBAL CORIET. 99
reis : es una calidad de gente tratable (a) , apa-
cible , afable, cortés, piadosa : los carreteros son
las heces de la tierra , y los marineros las heces
del mar : dadle la mitad de lo que pide de mas.
Cri. ¿Qué hora pensáis que es ya ?
F. Del sol colijo que pasa de las diez,
Cri. Ya se acerca el medio dia,
F. ¿ Eso es verdad ? Oyes , Misippo , vamos : siga
quien pudiere : allá nos hallarán al sombrero
carmesí : aquel es un mesón que está enfrente la
pirámide del Rey, cerca la casa del Cura,
Misi* ¿ Por dónde saldremos ?
F. Por la puerta de S. Marcelo , á la derecha, poc
el camino , que solo hay uno y derecho*
M¡si. Antes bien vamos por esta senda , que es de
placer, y apacible.
F. Ea ninguna manera : no hay cosa mas conve-
niente y segura que el camino real : porque
perderemos los compañeros por los caminos que
atraviesan , y van torcidos : en especial porque
aquella senda ( si no me engaño ) tiene muchas
vueltas y rodeos.
Misi. ¿ Quiénes son esos piqueros ? Paréceme que
son de esos soldados de paga,
F. ¿Qué haremos ?
MisL Volvamos , no sea que nos roben.
F. Pasemos adelante : perqué fácilmente nos esca-
paremos de ellos corriendo por los campos con
los caballos.
Misi. ¿ Y si ttaen arcabuces ?
(a) Habla el autor por la figura ironía*
ICO LUDOVICUS VIVES.
Ph, Nihi! tale cerno , sed solas sarissUf^
Mi si. Accede proprius puer.
Pu. Quid rei est'i
Misi. Non iu vides illos germanos ?
Pu. Quos ?
Misi. Illos huc venientes adversum nos.
Pu. Plañe non sunt germani , sed parisienses , rus'^
tici dúo cum sais haculis»
Misi. Profectó ita est : bene sit tibi , animam mihi^
€t vitam reddidisti. Sed ubi Misospodus , et Pla^
netas ?
Pu, Rhedarius iratus , quod non quantum postulavc'*
rit accipiat , duxit eos via salebrosa : equi dum
magna enituníur vi , rotas in alto cosno hcerentes
extrahere ^ temonem , et helcia confregerunt : tum
canthi revulsi sunt cum clavis ^ et ipse rotam suf^
fiaminaverat imprudens , btíi exccecatus : nunc ea
reficit stomachabundus , et convicians divis om^
nibus , vectores quoque diris devovens aírocis'^
simis.
Ph. Quce capiti illius sint.
Pu. Puto eos rheda relicta transituros in sarracum^
quod' sine onere habet iter Boloniam. Glaucus , et
Diomedes ingressi erant in scapham quandam i
sed nautce negant se hoc vento posse remis , auf
contis ag^re navigium i equos helciarios narrant
omnes es se occupatos nescio qua materia vehenda^
ita nondum religarant prymnesiunu
Pij. De naulo nihil novií
CRISTÓBAL CORET. lOI
F, No veoque traigan cosa semejante, sí solas las
it/m. Acércate acá , criado. (picas.
Cri. Qué falta ?
Misi ¿ No ves aquellos alemanes ?
Cri. ¿Qué alemanes?
Miíi, Aquellos que vienen acia nosotros.
Cri, No son por cierto alemanes, sino dos rústicos
parisienses , con sus báculos.
Mifi. Tienes razón , verdad es : vivas mil siglos :
me has dado la vida. ¿Mas en dónde están Mi-
sóspodo y Planetes ?
Cri. El carretero , enojado porque no le dan lo
que pidió, ios ha traído por un camino escabro-
so y pedregoso : forcejando mucho los caballos
para sacar las ruedas , que se habían atascado
en un profundo cenagal , han roto la lanza y
los tirantes : también se desclavaron las ruedas^
y él mismo, ciego de cólera , habla calzado la
rueda inadvertidamente; ahora lo repara ^ y re-
nueva enfadado , y diciendo mil blasfemias, e-
chando también terribles maldiciones á los que
iban en el carro.
í^. Que vengan sobre éU
Cri, Juzgo que ellos , habiendo dexado el coche,
pasaran á un carro que va vacio á Bolonia»
Glauco y Diomedes entraron en un esquife :
mas los marineros dicen que con este viento,
ni con los remos ni varales pueden hacer ir el
esquife : dicen que todos los caballos de carto
están ocupados en llevar no sé qué materia:
asi aún no hablan atado la amarra.
F. ¿ No han dicho algo de pagas los ñetes ?
I02 rUDOVICüS VIVES.
Pía. Nihil prorsum.
Ph. Mirum est : sed conjicio quid futurum : non per*
venitnt illi Boloniam ante serum diei.
Misi. Qi^id tum ? Sumemus diem crastinum totum^
ad reficiendum animum. Aspice utfluviolus iUe fe-
niter labitur^ aquae plañe crysf alinee ínter scrupos
áureos : quatn jucundum murmur ? Audis luscinio'»
lam y et carduelem ? Profectó térritorium hoc pw^
risiense amxnissimum est*
Ph. Quod spectaculum poiest este huic par ? Quartt
placido agmine fluit (a) Sequanal Utfertur navi'*
cala illa plenis sinibus , et secundo vento ! Miri^
fice his ómnibus redintegrantur animi» O pratum
miro artificio vestitum !
Misi. Nempe ab admirabiii artífice.
Ph. Quám suavem odorem eructat !
Misi. Hac ^ hac ad siríistram flectito^ ut vites ccenum
tenacissimmn ^ in quo gradar ius tuus statim un^
guem amitíeret, Quám contrarius hic campus*suo
vicinoVObsitus sttu 5 squalUdus ^ cariosas ^ hor^
rens j^etris ^ et spinis armatus.
Pu. Non vides esse a^rum -ruderatum ex villce rui'^
nísí Et alioqtii frumcni arias est (b) ? Hyberno
pul veré , venio luto ^ magna farra Camiile
metes.
(a) Fíuvius GalHíE Celticss. Hisp. el Sena.
(b) Vide Virgil. Hb. i . Geor,. v. i Q i .
CRISTÓBAL CORET. lOJ
Pía. Ni palabra.
F. Milagro es: mas pienso cuál será la causa. Ellos
no llegarán á Bolonia hasta la noche.
Misi. ¿ Pues qué tenemos con eso? Pasaremos ma-
ñana todo el dia recreándonos. Mira cómo cor-
re aquel arroyuelo apacible , sus aguas claras
como el cristal entre las doradas guijuelas : j ó
qué gustoso murmullo ! ¿Oyes al ruiseñor y al
gilguerillo ? En verdad este territorio de París
es muy ameno.
F. ¿Qué vista se puede igualar con esta ? ¡ Qué
apacible corre el rio Sena ! ¡ Cómo va aquella
barca viento en popa ! Mucho se recrean los
ánimos de ver estas cosas. ¡ O prado adornado
con maravilloso artificio !
B/Iisi. Es á saber , del artífice admirablct
JF. ¡ Qué suave olor exhala !
Misi, Por acá , vuelve por acá á la mano sinies-
tra, para que no pases por ese lodo, que se agar-
ra mucho , en donde ese tu caballo * amblador
á dos pasos dexaria la uña. ¿Qué diferencia
hay de este campo al que tiene al lado ? Incul-
to , sucio , sin xugo, carcomido, pedregoso , que
pone horror , y lleno de espinas.
Cri, ¿ No ves que es caiiípo lleno de cascotes y
ripios de las ruinas de aquella casería ? Y coa
todo eso es fértil de trigo. Polvo en invierno,
lodo en verano , cogerás , ó Camilo , mucho
grano.
** Asi se llama al caballo de andadura ; y el tro-
tón se dice succussator en la lengua latina»
I ©4 LTJBOVICUS VIVES.
Ph, Qucesó cantilía versus ali^uoí , ut soJes^
Misi, Placet.
Foelix ille anitnus (a), divisque similHmus ipsis,
Quem non mendaci resplendens gloria fuco
Solicitar , non fastosi mala gandía luxus :
Sed tácitos sinit iré dies , et paupere culta
Exigit innocuae tranquilla silentia vitae.
Ph. Versus facetissimof^ et gravissimos: cujuí quce-"
so sunt,
Misi. Non agnosti ?
Ph, Non.
Misi, Angelí PoUtianu
Ph. Vetustiores putavi , et hahent gratiam antiqui"
taiif Su f picor nos deerrasse.
Mis i* He US hone vir, qua ¡tur Boloniam ?
Rustí. Aberratis : ohvertite cantheria vestra ad de^
vtum illud ^ et tenete vlam quam rodit flumen : ea
vos non sinet fallí , recta est , et simplex usque ad
vetustam quercum , inde ad manum hanc vos pr<Q'^
cipitatote,
MísL Habemus gratiam»
(a) Ángel. Polyc. Sylv. cui titulas Rusticuu
CRISTÓBAL CORET. 10$
F. Canta por tu vida algunos versos como accs-
íumbras.
Mis i. Pláceme.
Dichoso el animo es^
y á los Dioses semejante^
el de aquel ^ á quien no lleva
con solicitud notable
la respiandecienie gloria
con mentirosos disfraces,
y a quien no llevan ansioso
aquellos gozos falaces
de la mundana lascivia,
sino que en retiro grave y
y con un vivir humilde, J ,
dexa que los dias pasen,
logrando una vida quieta,
y perjudicial á nadie»
F Versos muy graciosos y graves: dime por tu
vida de x^u'en son.
Bíisi. ¿ No ios has conocido ?
F. No,
Misi, De Angelo Policiano.
F, Yo creí que eran mas antiguos, y saben á lo
antiguo. Temo que hemos errado el camino,
31¡si. Oyes , buen hombre , ¿ por dónde se va á
Bolonia ?
Rust. Habéis errado el camino: volved los caballos
allí donde se dividen aquellos dos caminos, y
seguid el que va por la orilla del rio : siguién-
dole no erraréis: es derecho, y no hay otro has^.
ta la encina vieja : después baxad á esta mano.
Jf^Iisi. Vivas mil años.
Io6 LÜBOVICUS VIVES.
Rnsti. Ducat vos Deus.
Misi. Mallem currere ^ quám sic ab equo isto con^
Ph. Tanto cosnabis avidius.
Misi. Imó non gotero ccenare délas fatus , et confraC'^
tus toto coreare : citius quceram de lecto , quám de
mensa.
Ph. Sede conjunctis cruübus , non divaricatis i mi^
ñus senties laborem.
Misi, Hqc est foeminarum , et facerem ^ nisi metue^
rem derisus , et sannas prcetereuntium.
Pu. Siste par amper y Philip.pe 5 dum hic faberferra^
rius calciarit asturconem tuum^ cui excussa est sO"
lea dextri pedís,
Misi. Quin potius moremur hic , ut clauso diversorio
sub dio dormiamus»
Ph, Quid tum^ In aperto mundo : an non id prcss^
iabilius , quám in clauso ? Gravius esset , quod
incosnes.
S c R I P T I o.
Manricus et Mendoza*
Man. Adfuistin hodie , quum Ule haberet orationem
de utilitatibas scribendi ?
Men. Ubinarn ?
Man. In auditorio Antonii Nebrissenfis*
Men. Minime vero : sed tu récense , si qua hce'^
CRISTÓBAL CORET» IO7
Rust. Dios os guie,
Misi» Mas quisiera correr que ir penando en este
caballo trotón , de tal suerte me sacude.
JF, Con tanto mayor apetito cenarás.
Misi, Anres bien no podré cenar , cansado y mo-
lido todo el cuerpo : mas presto buscaré la ca-
ma que la mesa,
F. Siéntate las piernas juntas, no ahorcajadas, me-
nos sentirás el trabajo.
Misi. Eso es de mugeres , y lo haría si no temiera
la risa y mofa de los pasageros.
Cri. Espérate un poco, Filipo, hasta que este her-
rero hierre tu haca, que se le ha caido la herra-
dura del pie derecho.
IHisi, Antes bien detengámonos aquí para que cer-
rada la posada nos quedemos á dormir en el me-
són de la estrella (a).
F, ¿Pues qué, dormiremos desahogados? ¿acaso
no vale mas eso , que angustiados y encerrados
en un aposento? Peor fuera quedarnos sin cenar.
LA ESCRITURA.
Manrique y Mendoza.
Man. Esíuvicte hoy, cuando aquel hacia una lar-
ga arenga de la utilidad de escribir?
Men. ¿ En dónde ?
Man. En la escuela de Antonio de Nebrija.
Men. No por cierto : mas si tu te acuerdas de
(a) Por ironía.
Io8 LUBOVICUS VIVES?*
serunt memorice.
Man. Quii ego recenseam ? Dixit tam multa p uí
omnia propria exciderint
Men. Ergo contigit tihi , quod de vasis angustí ori^
ficii Quintilianuf dkit , quod superfufam humo-^
ris copiam respuunt : sensim si instilks^ recipiuntt
Sed nihil retinuisti penitüs ?
Man. Propemodum nihil. ^
Men. Aliquid rghur»
Man, Perpusillum.
Men. Isthuc ipsum perpusillum fac mihi eiiam com^
muñe»
Man. Primum omnium ajebat este perquám admira'»
hile ^ tantam varittatem humanarum vocum paw^
cis potuisse litteris comprehéndi : deinde amicos
absentes posse ínter se beneficio litterarum eolio-'
qui Addebat , nihil esse visum mirabilms apud
Ínsulas istas á regibus nostris r^cens inventas^
unde aurum adfertur^ qudm posse inter se homi^
fies aperire quce sentiant , tanto intervallo regio^
num missa chartula aliqua maculis nigris dis^
tincta,
Rogabant enim , an papyrus sciret loqui. Hcec ille^
€t alia permulta , quce sum oblitus.
Men, Quandiu dixit ?
Man. Horas duas.
Men. Ex tam langa oratione tam paucula mandasti
memorice ?
Man, Manduvi quidem memorice , sed ea noluit re»
tinere.
CRISTOS AL CORET, I09
algunas cosas , cuéntamelas.
Man. ¿Qué te he de contar yo ? Tantas cosas di-
xo y que casi todas se me han olvidado.
Men. Luego te ha sucedido lo que dice Quiníiíía-
no de los vasos que tienen estrecha la boca,
que derraman el agua si se les echa mucha de
golpe : mas si se echa poco á poco se hinchen»
¿ Mas de ninguna cosa te acuerdas?
Man. Casi de ninguna.
Men. Luego de algo te acuerdas.
Man. Muy poco es.
Men. Refiéreme eso mismo por muy poco que sea.
Man. Decía lo primero de todo que es cosa digna
de admiración que tanta variedad de humanas
voces se haya podido comprender con pocas le-
tras : ademas de eso, que los amigos ausentes
pudiesen comunicarse con cartas. El mismo ana-
dia , que en aquellas islas que nuestros reyes
nuevamente han descubierto ^ de donde se trae
el oro , ha parecido no haber cosa mas admira-
ble que poder los hombres dar á entender unos
á otros lo que sienten , habiendo enviado una
carta de tan lejas tierras. Porque preguntaban,
si' por ventura sabia hablar el papel. Estas y
: otras muchas cosas dixo aquel, que no me acuer»
do de ellas.
Men. ¿ Cuánto tiempo oró ?
Man. Dos horas.
Men. ¿De una tan larga oración tan pocas cosas
encomendaste á la memoria?
Man. Yo , en verdad , se las encomendé , mas ella
no quiso retenerlas.
ITO LUDOVICUS VIVES,
Mexu Plañe doüum habes (a) filiar um Danaí.
Man, Imó excedí crihro , non dolió.
Men. Accer samas aliquem , qui tibi ea^ qu(Z Ule ¡i^
xit y redigat in memoriam.
Man. Mane tamen , nam aliud quídam cogitaiione
, qucerox temo.
Men. Eloquere tándem: cur non exci^iebas pennal
Man. Non erat ad manum,
Men. Ne (b) pugillares quidem ?
Man. Ne púgiles quídam.
.Men. Exprime hoc tándem.
Man, Aufugit jam : tu excussisti mente ^ tam ¿dio^
se Ínter pellando^
Men. Huí , tam cito'?
Man. Rediit in memoriam» Ex authoritate nescio
cujus scriptoris affirmabat , nihil esse ad mag^
nam eruditionem compendiosius , quám probe^ ac
celeriter pingere.
(a) Ha^ quinquaginta fuere sórores , quas Da-
naus totidem fratris sui filiis despondit uxores. Sed
ipsa njtíptiarum nocte suum queque mariium som-
no sopitum jugularunt. At scelest^e filise in poenam
tantae impietaiis aquam continenter infundunt in
dolium , cribri ad instar perforatum , &c. Véase
la nota del romance (b). Pugiliares, ium. Tabellse
cerese ligneae, vel alterius materias, in quibus scri*
bebatur olim , dictae , quod pugno comprehendan-
tur ^ vel á pungendo , quod stylo in his pungendo
scriberetur.
CRISTÓBAL CORET. III
Men. Tu memoria es como la tinaja de las (a) hi-
jasde Danao,
ikítííw. Antes bien las recogí en una cri va, no en tinaja.
Men, Llamemos á uno que te acuerde las cosas
que aquel dixo.
Man, Espérate , no obstante , porque pienso ea
otra cosa que se me ocurre : ya me acuerdo.
Men. Dila luego : ¿ porqué no lo escribías?
Man, No tenia á mano pluma»
Men.lÑi aun tenias (b) tablillas, puntero ó punzón?
Man. Ni- manos ó puños para apuntarlo,
Men. Di finalmente eso.
Man. Ya se me ha olvidado : tú me lo has hecho
olvidar con tus interrupciones tan odiosas.
Men. ¿Huhu, tan presto?
Man. Ya me acuerdo. Afirmaba con autoridad de
no sé. qué autor , que no hay mas breve atajo
para llegar á una grande erudición , que el es-
cribir bien y con velocidad.
(a). Tuvo Danao cincuenta hijas , su hermano
cincuenta hijos : aquellas se llamaran Belides , de su
abuelo Belo ^ Danaides , de su padre Danao. Su _pa-
dre las casó con los hijos de su hermano. Estas por
consejo de su padre mataron á sus maridos la noche
de las bodas y sino Hypermenestra^ que reservo a Lyn*
ceo : las otras fueren condenadas á llenar de agua en
el infierno una tinaja llena de agugeros^ como una
criva^^ significando con esto sus eternas penas , pues
nunca pueden llenar la tinaja [h). Tablillas de ma*
dera , ó de otra materia enceradas , con que anti--
guamente escribían con unos punzones ó punteros de
hierro»
112 LUDOVICUS VIVES.
Men. Quíf est author ?
Man. Nomen Sícpe audiviy sed memoria effluxit,
Men. Ut alia : sed huic praecepto noc paret vulgut
no f ir ce nobilitatis , quce pulchrum , et decorum sibi
es se ducit , nescire litteras formare i dicas sca^-
rificationem esse gallinarum : et nisi prcemonituf
sis cujas sit manus , numquam divinaris.
Man. Et ea de causa vides , qudm crassi sint homi'*
neSy quám amerites , et opinionibus corraptissimis^
Men. Quomodo sunt valgas , si nobilesi An non h<ec
multum Ínter se distant ?
Man. Quia valgas non vestibus ^ et possessionibus
distinguitur^ sed vita , et judicio de rebus integro.
Men. Vin ergo ut nos á vulgari ista inscitia vindi-^
cemas ? ly adamas nos huic exercitamento.
Man. Nescio qao pacto naturale est mihi distorté^
inoequaliter ^ pertúrbate exarare litteras*
Men. Hoc habes nobilitatis : exerceas te : nam as^
suefactio mutabit , quod naturale esse ducit.
Man. Sed ubi is habet ?
Men. Ejc me tu id quaris ? Qui nec audivi hominem^
nec vidi , quum ipse eum audieris : tu , quantum
intellígo , velles omnia ingeri tibi prccmansa in os.
Man. Nunc commemini : ajebat sibi domum conduC'»
tam juxta cedem divorum Justi , et Pastoris.
Men. Est ergo vicinus vester : eamus.
Man Heus puer^ ubi est magisteri
Pu. In illo conclavi.
CRISTOS Al^^OOREt^ I I g
Men. I Quién es el autor ?
3Ian. Muchas veces le oi nombrar , mas se me ha
olvidado.
Men, Como todo lo demás : pero el vulgo de nues-
tra nobleza no guarda ese precepto, que piensa
que es loable y decente no saber escribir : dirá*
que es escarvadura de gallinas^ y si no te dicen
primero de qué mano es , nunca lo adivinarás.-
Man. Por eso ves cuan rudos hombres son , cuan
tontos y de estragados pensamientos.
Men, ¿Gomo son vulgo, si son nobles? Por ventura
no hay grande diferencia entre vulgo y nobleza?
Man. Porque el vulgo no se diferencia por los ves-
,; tidos y riquezas , sino por el buen modo d^ vi-
vir y entero y cabal juicio de las cosas,
Men. ¿ Quieres pues que nosotros nos libremos de
esta común ignorancia? Apliquémonos á este
exercicio.
Man. No sé porqué naturalmente escribo las le-
tras torcidas , desiguales y confusas.
Men. Esto tienes de noble : ejercitare , porque la
costumbre mudará lo que juzgas que es natural.
Man. ¿ Mas en dónde vive aquel ?
Men, ¿ A mí me lo preguntas? que ni oí , ni vi tal
hombre , siendo asi que tú le hasoido : tií , á lo
que entiendo , quisieras que todo te lo pusieran
mascado en la boca.
Man. Ahora me acuerdo : deciaque habla alquilado
una casa junto á la iglesia de san Justo y Pastor^
Men. Luego es vuestro vecino: vamos allá.
Man, Oyes ¿en dónde está el maestro?
Muc. En aquel aposento retirado.
I
IT4 tUDOVICüS VIVES,
Man. Quid agit ?
Pu. Docet quosdam»
Man. Significa illi , astare hic pro forihus ^ qui hm
etiam veniunt , ut ah eo doceantur,
Mag. Qui sunt pueri isti ? Quid petunt?
Pu. Te cupiunt convenium*
Mag. Admitte eos ad me recta*
Man. et Men. Optamus tibi salutem , et omnia pros^
pera , magister.
Mag. Et ego vicissim vobis fcelicem huc ingressumt
sospitet vos Christus : quid est ? quid vultis ?
Man* Doceri abs te artem istam ^ quam profitére , si
modo vacat , et si vis»
Mag. Prefecto oportet vos es se pueros honestissime
educatos p qui£t sic loquamini y et tam modesto
sitis ore. N une vero magis , quum tota facie suf^
fadit se vobis rubor : confidite filii ^ nam iste est
color virtutis, Qui vocamini ?
Man. Manricus y et Mendoza*
Mag. 'Nomina ipsa testantur ingenuam educatio^
nem , et generosos ánimos» lía demum eritis
veré nobiles , si lis artibus excollatis ánimos^
quce máxime sunt dignissimce ciar i s natali^
hus : quantó magis sapitis vos , qudm multi^
tudo ista nobilitatis ^ .qui eó se habitum iri
generesicres sperant , quó imperitius pingant
litteras. Sed minime est hoc mirandum ^ quan*
doquidem persuasio hcec dementiam nobiiitatis
jam pridem invasit , nihil esse abjectius , aut
vilius ^ quám aliquid scire. Ergo vtdere est ^ il^^
los epistoiis á librar lis suis compositis subscri^
CRISTÓBAL COREn í I j?
Man. ? Qué hace ?
Muc. Enseña á unos niños.
Man. Dile que aqui á la puerta hay otros que vie-
nen también para que les enseñe,
Maes. e Q"^ niños son esos ? ¿ qué piden ?
Muc. Quieren hablar á v. m.
Maes. Haz que eniren sin detención.
Man. y Men. Dios le dé á v. m. mucha vida y to-
da felicidad , señor maestro,
Maes. Y vosotros seáis bien venidos: Dios os guar*
de : ¿ qué se ofrece ? ¿ qué queréis ?
Man. Que nos enseñe esa arte que profesa, si aca-
so hay lugar y lo quiere hacer.
Maes. En verdad debéis ser niños bien educados,
que asi habláis , y tanta mode<^tia y compostura
mostráis en vuestro aspecto , y mas ahora cuan-
do el rostro se os ha cubierto de vergüenza : con-
fiad , hijos, porque ese es color de virtud. ¿Có-
mo os llamáis ?
Mci«. Manrique y Mendoza.
Maes^ Los mismos nombres manifiestan la noble
y ahidalgada educación y ánimos generosos. Y
asi seréis, finalmente, nobles, si adornáis viles-
tros entendimientos con las artes que son dig-
nas de los bien nacidos : ¿cuánto mas sabios y
prudentes sois vosotros que esotros muchos no-
bles, que confian serlo tanto mas, cuanto peor
escriben? Ni es de admirar , siendo asi que ver-
daderamente ya tiempo há la loca nobleza se
ha persuadido esto , que no hay cosa mas abati-
da ni mas vil , que saber algo* Pues es cosa de
ver la firma que echan en las cartas que e^scri-
Il6 lüDOVICUS VIVES.
benfeí ti , quod legi nullo pacto potésf : fiec scíum
á quo tibi epístola mittatur , nisi sit d tabellaría
prcedictum , aut signum agnoscas.
Man. Id modo ego , et Mendoza querehamur.
Mag, Sed venitis huc armati ?
Man* Minime vero , bone prceceptor : vapularemus
d nostris pcedagogis , si ausi essemus arma hac
tétate fVel aspicere^ nedúm tangere.
Mag. Ahahy non loquor de armis crudelitatisy sed de
istis scriptoriis , qui£ ad prsesentem rem faciunt.
Habetis thecam pennariam cum pennis ?
Men. Quid réi est theca pénnaria ? An ea , quam
. nos calamariam nominamus'?
Mag. Ea ipsa : nam antiquissimi homines solebant
stylis scribere ; quibus successerunt calami , et
potissimúm Nilotici. Agareni , // quos vidistí^
, arundinibus scribunt d dextra in sinistram y sicut
omnes pene ad orientem nationes. Europa gnecos
.,. secuta y contra , d sinistra in dextram.
M2in. Etiam latini'í
Mag. Latini queque ^ fili : sed hi á gracif haheni
originem , et olim veteres latini scribebant in
membrana deletiU , quce vocabatur palimpses-*
tos : tum una tantúm facie : nam qui utrinque
CRISTÓBAL CORET. TI7
ten SUS escribientes , que de ninguna manera se
puede leer , ni uno sabe quién envia la carta,
si el portador no lo ha dicho primero , ó si no
conoce la firma.
Man^ De eso nos quejábamos poco há yo y Men-
doza.
Maes. ¿ Mas venis aquí prevenidos de armas ?
Man. En ninguna manera , buen maestro : nos a-
zotarian nuestros ayos, si en esta edad nos atre-
viéramos á mirar las armas , cuanto y mas to-
carlas.
Maes. Ahah , yo no hablo de las armas de herir y
matar, sino de esas de escribir que al presente
hemos menester. ¿ Tenéis estuche de plumas coa
plumas ?
Men. i Qué cosa es estuche de plumas ? ¿ por ven-
tura es lo que nosotros llamamos plumero?
Maes, Eso mismo : porque los hombres muy an-
tiguos solian escribir con punteros de hierro,
en cuyo lugar usaron de las cañas, y en
especial de aquellas del Nilo. Los Agarenos,
si has visto algunos, escriben con cañas de
la nía no derecha acia la izquierda, como lo
hacen casi todas las naciones del Oriente.
Los de Europa, imitando á los griegos, al
contrario , escriben de la izquierda á la de*
recha.
M^w. ¿También los latinos?
Maes. Sí, hijo , también los latinos : mas estos tie-
nen su origen de los griegos , y en otro tiempo
los latinos antiguos escribían en pergamino,
que con facilidad se podía borrar , que se llama-
Il8 LUPOVICUS VIVES?.
erant lihriconscripti ^ opistographi (a) dicehan^^
tur: qualis fuit Orestes ille Júvenaíis *' b ) :
Scriptus et in tergo,necdum finitus. Sed h<ec
alias : nunc ea qu(e instant. Anserinis pennis
scribimus y aliqui gallinaceis. Vestrce isíte, sunt
egregie hábiles : nam sunt caule ampia , et ni^
tida y et firmal detr ahite plumulas scalpelh , et
detruncate aliquid á cauda : tmn eradite , si
quám habent scabriciem : nam Icevigatce fiunt
aptiores.
/Man. Nunquam ego gero nisi deplumatas , et niti'^
das : sed institutor meas docuit me eas leves fa^
cere saliva , et affricatione ad adversam tunicam,
vel fceminicruralia*
Mag. Prcesens consilium.
Men. Doce nos aptare pennas.
Mag. Primum omnium rescindetis utriumque ca^^
I put y ut fiat bifurcata : tüm in superiore paró-
te incisuram facite scalpello sensim dudo , qu<e
crena vocatur : hinc cequate dúos illos peduncu^
los y seu mavultis nominare cruscula , ita tai-
men y Ut altius sit dextrum , in quod penna
scribendo . incumbit : id tamen discrimen vix
(a) Opistographus dicitur charta ab utroque la-
tere scripia , hoc est, á tergo etiam scripta; cúm
alioqui chartae feré aversa pagina conscriberentur,
Tum opistographus , tum palimpsestus nomina
sunt graeca.
(b) Juven, Satyr. i* c, v. 6.
CRISTÓBAL COREt^ ItC)
ba palimpsestos , también en sofá una plana :
porque los libros que estaban escritos en el re-
verso (a) se llamaban opistografos f cual fue
aquel Orestes de Juvenal , escrito también en el
reverso , y aun no concluido. Mas de estas co-
sas hablaremos en otra ocasión : vamos ahora á
lo que mas nos importa. Escribimos con plumas
de ganso , algunos con plumas de gallina. Las
vuestras son muy al propósito , porque tienen el
cañón recio y largo , limpio y sólido : quitad las
plumitas con el cortaplumas , y cortadles algo
de la cola : raedles también si tienen alguna as-
pereza , porque lisas son mejores.
Man. Yo nunca las traigo sino desplumadas y
limpias : mas mi maestro me enseñó á ablan-
darlas y pulirlas con la saliva, y estregándolas
con el sayo ó calzas.
Maes, Buen consejo es.
Men, Enséñenos á cortar las plumas.
Maes. Lo primero de todo cortaréis por entram-
bas partes el cabo de la pluma para que quede
con dos horquillas : también haréis por la par-
te de arriba poco á poco con el cuchilló una a-
bertura , que se llama crena: después igualad a-
quellos dos pies pequeñitos, ó si mas queréis lla-
marlos piernecitas, con tal que el derecho sea un
(a) Reverso ¡lamamos en donde escribimos vuelta
la hoja de papel ; á revertendo , porque Ja volv^fñ^f
para escribir y leer* . ^ * • -^ ^ ; - '
120 LUDOVICUS VIVES.
perceptibüe oportet esse. pennam si firmhr t^/>
churu imprimere , tribus digitis teneto ; sin ce^
lerius , duobus , pollice , et Índice , more Itálico z
nam medius (a) inhibet magis cursum , et mode^
ratufyne se immodice effundat , quam adjuvat.
Man. Vrofer atr amentar íum.
Mea. H^em^ cornu atramentartum elapsum est mihi^
venienti huc.
Mag. ¥uer , profer ampullam illam atr amentar lami
^ ex ea effundemus in hoc mortariolum plumbeum.
Mea, Sine peniculoí
Mag. Ita haurias penna liquidius , et commodius i
nam in gossipio , velfilo bombycini , aut lini^ quum
pennam intiugis i adhceret semper creme fibra
aliqua y vel fócvulus , in quo detrahendo fit mora
seriptioni ^ aut si non detrahas , lituras verius
effingas ^ quám litteras.
Men. Ego ex sodalium consilio linteolam Melitense
indo , aut bombycinum leve , ac tenue.
Mag. Isttid vero est satius. Cceterum multó príes--
í tat , solum atramentum infundere in morta-*
(a) Medius digitus alia etiam habet nomina 5
nam verpus dictus est á verrendo podice. Quam ob
causaoiiimpqdicus etiam, et infamis vocatus est.
Persius satyr. 2. Infami dígito , et lustralibus ante
salivis expiat.
CRISTÓBAL CORET. 121
poco mas largo, sobre el cual estriba la pluma al
escribir : con todo eso conviene que esa diferen-
cia apenas se pueda percibir. Si quieres apretar
la pluma mucho y formar mas la letra , tenia con
tres dedos: pero si quieres escribir con mas velo-
cidad y ligereza, tenia con los dos pulgar é ín-
dice, como acostumbran los italianos: porque el
dedo del medio (a) mas que ayuda detiene y
templa el curso para que no sea demasiado.
Man. Saca el tintero*
Men. Ola , yo he perdido el tintero viniendo aquí.
Maes, Muchacho, trae aquella redoma de tinta, y
de ella echaremos en este tintero de plomo.
Men, ¿Sin poner algodones?
Maes. Asi sacarás con la pluma mas pura la tinta
y con mas comodidad : porque en los algodo-
nes ó seda ó lino, al mojar la pluma en la tinta,
siempre se pegan algunas hilachas ó algún Sue-
co, que mientras se quita no se escribe: ó si
no le quitas, mas escribirás borrones que le-
tras.
Men, Yo , por consejo de mis compañeros , pongo
un pedacito de lienzo de Malta ó de tafetán li-
so y delgado. /
Maes. Pues mejor es eso. Pero vale mas poner solo
la tinta en el tintero inmoble : porque el porta-
(a) Llamase también infame , deshonesto^ Véase
la nota del latin.
122 LUDOVICUS VIVES.
riólo quidem fixo : nam quod circungesfanium
est y huic omninó o^us est peniculo, Cceterum ha^
betis chartam ?
Men. Hanc.
Mag. Asperam admodum , et quce pennam remo^
retar , ne inoffense decurrat , quod est studiis
noxium. Nam dúm luctaris cum scahricie chat'^
t<e , elabuntur multa ex iis , qu(e scribénda CO"
gitaveras, Hoc genus chartce amplíe , densce , áa-
rce , scabrce , librariis relinqidte % quce ideó libra^
rid nuncupatur , quod ex ea fiant ad diuturnita^
tem Hbri : nec illam quotidiano usui paraveris
grandem , augustánam , sive imperialem , quce de
rebus sacris (a) hieratica nominatur : quales vi^
detis in libris sacrarum cedium : acquirite vobis
chartam epistolarem , qu<e ex Italia adfertur op'*
tima y tenuiísima , et firma j vel vulgarem illam^
quam ex Gallia important , quam passim inve^-
nietis venalem in singulos códices numis octonis
plus minus : dabitur vobis pro corollario philura
una , aut altera chartce emporeticce y quam bibulam
dicimus.
Men, Quce est horum nominum ratio'i Nam scepe
dubitavi.
Mag, Emporética de grceco venit , ab involven^
dis mercibus , et bibula , quod atramentum
absorbeat : ita non erit vobis opus furfuribuSy
(a) Jeroó , sacro, dedico: Jeron , u, sacrif
cium , victima , templura*
cium .
CRISTÓBAL CORET. 12 J
til ciertamente necesita de algodones. Ademas
de esto ¿tenéis papel?
Men. Este,
Maes. Muy áspero , y detiene la pluma para
que no corra sin tropezar , lo que es dañoso
para los estudios : porque mientras luchas coa
la aspereza del papel, te se olvidan muchas de
aquellas cosas que hablas discurrido escribir.
Dexad para los que escriben libros grandes
esta calidad de papel ancho , espeso , duro,
áspero : que por eso se llama papel de libros,
porque de él se hacen los libros para que du*
ren mucho tiempo: ni para el uso de cada
dia tomarás del de marca mayor ó imperial,
que se llama hieratica, que se llamó asi de las
cosas sagradas , como veis en los libros de las
iglesias : buscad para vosotros papel de escribir
cartas , que le traen muy bueno de Italia,
muy delgado y firme : ó aquel común que traen
de Francia , que á cada paso hallareis vendi-
ble á ocho dineros cada mano , poco mas ó me-
nos : os añadirán una ó dos hojas de papel de
estraza, que nosotros llamamos papel que se pa-
sa ó cala.
Men ¿Qué etimología es la de estos nombres? Por-
que muchas veces lo he dudado.
Maes, El llamarse carta emporética el papel de es-
traza , viene de la lengua griega , porque con él
se envuelven las mercadurías : llámase bibula^
124 LÜDOVICUS VIVES.
aut sahulo j vel pulvere de f ariete eraso. Sed
omnium optimum est , quum per se litterce exic'^
cantur : eo enim modo diuturniores fiuntn Pro-^
derit tamen emporética , quam sub manum ex-
tendatis , ne sudore , aut sordibus maculetis jpa^
pyri candor em.
Man. Cede jam nobis^ si videtur , exemplaf»
Mag. Primum abecedarium , deinde syllabatim^
tum verba conjuncta , ad hunc modum : disce^
puer , quibus fias sapientior , et proinde melior.
Voces sunt animar um signa inter prcesentes , /ir-
teríc inter absentes. Hcec effingite , et reddite hüc
á prandio, vel eras, ut scripturam vesíram emen^
dem.
Man. Faciemus : interea commendamus te Christ6.
Mag. Et ego vos eidem.
Men, Secedamus y ut absque interventu sodalium^et
interpellatione meditemur , quce á magistro hoc
accepimus.
Man. Placet mihi, ita fiat.
Men. Ventum est , quo volebamus : assideamus in
his saxis.
Man. Etiam , sed adversi á solé.
Men. Mutua mihi dimidium chartce folium , quod red*
dam eras.
Man. Sufficit tibi hoc frustuluml
Men. Huí, non capiet sex ver sus, ex meis pr<C'^
sertim»
Man. Scribe in utraque facie, et duc ver sus den^
CRISTOS AL CORJET. 12 ^
porqtie se bebe ia tinta : asi no habréis menes-
ter salvado ó arena ó polvo traído de la pared.
Mas lo mejor de todo es cuando las letras se se-
can ellas mismas 5 porque de ese modo duran
^-mas. Con todo eso aprovechará el papel de estra-
^ 2a para.que le pongáis baxo ia mano para que
no manchéis !a blancura del papel con el sudor
ó con la suciedad.
Man, Danos ya , sA os parece , un exemplar.
Maes. Primero el A, B, C^ después cada sílaba de
por sí : finalmente , los vocablos juntos de este
modo : aprende , niño , cosas que te hagan mas
sabio, y por lo tanto mejor. Las voces son indi-
cios del ánimo entre los presentes; las letras en-
'-'V^tre los ausentes. Escribid esto, y después de ha-
- ber comido volved aqui, ó mañana, para que yo
enmiende lo que hayáis escrito. (Dios.
Man» Asi lo haremos: entretanto quédese vmd. coa
Maes. Y vosotros idos también con Dios.
Men. Retirémonos para pensar lo que este maestro
nos ha enseñado , para que no vengan los com-
pañeros y nos estorben.
Man. Bien me parece, hagámoslo asi.
Men, Hemos llegado al lugar deseado; sentémonos
en estas piedras.
Man, Sí ; pero de espaldas al sol.
Men. Préstame media hoja de papel , que mañana
te la volveré.
Man. ¿ Tienes harto con este pedazo ?
Men, Huhu , no cabrán seis líneas , en especial de
las mias.
Man, Escribe por las dos partes , y junta mas las
120 lUDOVTCUS VIVES.
sioresx quid necesse habes tam magna ínter stitía
relinquere'?
Men, Egone ? Vix intervallum est ullum : nam lit-'
tertB sese utrinque attingunt , pycesertim quce lon^
gos hahent ápices^ aut pedes ^ ut b ^ et p. Sed quid
tu ? Jamne dúos ver sus exarasti ? Et quidem eU'^
ganter , nisi quod sunt pravi.
Man. S cribe tu seorsum , et tace.
Men. Enimvero penna , ét atr amento hoc scribi nul^
lo pacto potest.
Man* Quid ita?
Men. Non cernís , ut penna respergít chartam atra^
mentó extra litteras ?
Man. At atramentum meum adeó est crassum^ ut li'»
mum esse credas : aspice amabo , ut hceret in sum^
ma crena , nec ad characteres formandos defluit.
Quin ígitur utrique incommodo medemur ? Tu de
cuspidibus pennce rescinde scalpello , quoad atra^^
mentum commode colligat in litteras : ego in atra^
mentarium quó fiat atramentum liquidius ^ instil'*
labo guitas aquae aliquot*
Men» Immeíto potíus.
Man* Oh , ne lotium ^fcstebít atramentum ipsum , et
quicquid scripseris : nec fucile deinceps odorem
hunc elueris é peniculo. Optimum esset acetum y si
haberes ad manum : nam hoc vi sua statim disra^^
rat densum atramentum»
Men. Verum : sed periculum est , ne acrimonia sua
chartam penetret.
CRISTÓBAL CORET. 11 J
líneas: ¿qué necesidad tienes de dexar tan gran-
des intervalos?
M^«, ¿ Quién , yo ? Apenas queda espacio alguno;
porque las letras por una y otra parte se tocaa
unas con otras , en especial las que tienen ápi-
ces ó pies largos , como la b y la p. ¿ Mas iii
¿qué has hecho? ¿Ya has escrito dos líneas? Y
á la verdad lindas , si no estuvieran torcidas.
Man. Escribe tu á parte, y calla.
Men. Verdaderamente no se puede escribir en ma-
nera alguna con esta pluma y esta tinta.
Man. ¿ Porqué no ?
Men. i No ves como la pluma salpica el papel con
la tinta fuera de las letras?
Man^ Mas mi tinta está tan crasa y espesa, que di-
rás que es lodo: mira , por tu vida, como se que-
da en el corte de arriba de la pluma , ni corre
para formar las letras. ¿ Porqué pues no reme-
diamos entrambos inconvenientes ? Tú con el
cuchillo corta de las punticas de la pluma hasta
que fácilmente tome tinta para formarlas letras:
yo echaré en el tintero algunas gotas de agua
para que la tinta esté mas clara.
Men. Antes bien orínate en el tintero.
Man. O , no quiero orines , que echará mal olor la
tinta y todo cuanto escribieres : y después con
dificultad quitarás este mal olor de los algodo-
nes , aunque los laves. Vinagre fuera lo mejor,
si le tuvieras á mano ; porque este , por lo fuer-
te que es , luego aclara la tinta espesa.
Men. Asi es : mas peligra que su acrimonia , cali-
dad mordaz y picante penetre y pase el papel.
12 8 rUDOVICUS VIVES.
Man. Nihil tale metuas: hcec charta máxime omnium
continef atramentum , ne effiuat.
Men* Extrema hujus tuce chartce orce incequales sunf
rugatce , et asperee*
Man. Demarginato chartam aliquantum forficibuf :
nam hoc est etiam elegantius % aut citra eam aspe-*
ritatem scribendo subsiste. Tibi semper levissím<e
offensiones satis ?nagno impedimento sunt ^ ne per^
gas j sed quidquid est in manibus abjicias il-^
tico.
Men. Redeamus jam ad prceceptorem.
Man. Videtur tibi tempus ?
Men. Metuo , ne prceterierit jam tempus : nam solet
mature coenare.
Man. Eamus : ingredere tu prior , qui habés minus
cordis»
Men. Imó tu potius , qui minus frontis.
Man. Vide ne quis ab illo exeat^ qui deprehendat
hic nos focantes , et lascivientes. Pulsemus fores
annulo , étsi patentes : nam hoc fuerit urbanius*
Atat ?
Puer. Quis isthic ? Recta introeas , quisquís sis.
Man. Nos sumus -^ ubi est institutor'^
Puer. In conclavi.
Men. Omnia sint tibi fausta ^ prceceptor.
Mag. Fosliciter veneritis.
Men. Effinximus quinquies , aut sexies tuum exem-*
piar in eadem charta : referimus hoc opus nostrum
ad te emendandum.
CRISTÓBAL CORET. 1 29
Man. No temas eso : este papel , entre todos los
otros , detiene la tinta para que no se pase.
Men. Los bordes de este tu papel están desiguales,
arrugados y ásperos.
Man. Corta un poco de la margen de ese papel coa
las tixeras, porque esto parece mejor: ó concluye
con las líneas antes de llegar á aquella aspereza^
A ti siempre los mas leves estorbos te impiden lo
bastante para no proseguir: sí que ai punto de-*
xas cualquiera cosa que manejas.
Men. Volvamos ya al maestro.
Man. ¿ Te parece que ya es tiempo ?
Men. Temo no sea ya tarde : porque acostumbra
cenar temprano.
Man. Vamos : entra primero tú que eres mas atre-
vido.
Men Antes bien entra tú que eres mas descarado
y desvergonzado.
Man, Mira no salga de donde él está alguno que
nos halle aquí chanceándonos y regodeándonos.
Toquemos á la putrta con el anillo aunque está
abierta , porque esto será cosa de mas política.
¿ Ha de casa ?
Muc. ¿Quién está ahí? Entra, cualquiera que seas.
Man. Nosotros somos ; ¿ en dónde está el maestro I
Muc. En el aposento.
Men, Dios os dé toda felicidad , señor maestro.
Maes, Sea,\s bien venidos.
Men. Nosotros hemos copiado su exemplar cinco ó
seis veces en un mismo papel : aqui traemos
esto que hemos escrito para que v» m. lo en-
miende.
K
130 LUDOVICÜS VIVES.
Mag. Rede facitis : ostendite. Posthac relinquite
majorem intercapedinem versuum , ut sit ubi ego
possim corrigere vestra errata ad emendationenim
Hce litterce sunt admodum imequales y quod est
in seríbendo fosdum. Animadvertite , quanto m
majas est quám e ^ et o ^ quám orbis hujus p:
nam Utterarum corpora fimnia oportet esse a^
qualia.
Mun, Quid quceso vacas corporal
Mag. Media in litteris , pr<eter apiculof , et pe^
duncuíos , si quos habent : ápices habent b , ef
I : pedes p 9 et f, Jam in eodem m , crura sunt
imparia : primum brevius est medio , et nimis
magnam caudam trakit , sicuti et illud a : neo
satis imprimitis pennam chartce , vix hceret atra^
mentum^ nec dignoscas quoe sint elementa. Quod
iitteras has transformare tentar is in alias , era^
sis particulis cúspide scalpelli , magis deturpasti
scripturam : satius fuisset , tenuem liituram in»
ducére ^ tum et quod superest verbi in fine ver^
sus trans ferré in caput sequentis , modo integrc$
sint semper syllabte , qu<e secari non patitur lex
latinee scriptionis. Augustum Ccesarem produnt
memoriee non solitum verba dividere , nec ab
extrema parte versuum abundantes Iitteras in al^
feram transferre , sed ibidem statim subjicere^
€t circumducercm
Man, Nos id Ubenier imifabimuf | quoniam exem»
plum est regis.
CRISTÓBAL CORST. IJI
Maefé Bien hacéis : veamos. Otra vez dexad mas
distancia de una línea á otra, para que haya en
donde pueda yo corregir vuestros yerros , para
que os enmendéis. Estas letras están muy des-
iguales , que en el escribir es cosa fea. Reparad
cuánto mayor es la m que la e 9 y la o que la
redondez de esta p : porque los cuerpos de las
letras conviene sean todos iguales.
Men^ ¿ Qué es lo que llamáis cuerpo I
Maes. Los medios en las letras , excepto los ápices
ó pies, si tienen algunos: tienen ápices la b y la
1 : pies la p y la q. En esta misma m ya no son
iguales las piernas ; la primera es mas corta que
la del medio , y tiene mas larga cola, como a-
quella a : ni apretáis lo que es menester la plu-»
ma en el papel : apenas queda señalada la tinta,
ni puedes conocer qué letras sean. Porque has
probado mudar estas letras en otras, habiendo
raido algunas partículas con la punta del cuchi-
lle, mas has afeado la escritura. Mejor hubiera
sido pasar por encima la pluma borrándolo su-
tilmente 5 y también escribir lo que queda al fia
de la línea en el principio de la siguiente , con
tal que las sílabas queden siempre enteras , las
que no permite la ortografía latina se partan.
Dicen que Augusto Cesar no acostumbró dividir
las palabras, ni escribir las letras que sobran á
lo último de las líneas al principio de las otras,
sino que alli mismo las ponia, y cerraba la línea
con un semicírculo.
Man. Con mucho gusto lo imitaremos eso noso-
tros por ser exempio de un ley.
Iga LUDOVICUS VIVES.
Mag, Recte facitis : quomodó enim aliter appro'^
baretis vos ^ ex illius esse satos sanguínea Sed
non conjungatis omnes Utteras , nec omnes sepa^
retís. Sunt quce vinciri ínter se postuknt , ut
caudatte cum aliis ^ velat a, /, ut ítem hatia^
t<e^ ut /, et t. Sunt qua recusent ^ nempe or^
biculafíc ^ p y o y b. Quantum poteritis recto ca^
pite scribite : nam injiexo , atque incumbenti , áe-
fiuunt humores ad frontem , et oculos , unde mor-^
bi nascuntur multi ^ et videndi imheciUitas. Ac^
cipíte alterum exemplar , quod exprimatis cras^
I)eo propitio..
Sed propera , nec te venturas dlfFer in horas (a),
Qui non est bodie , eras minus aptus erit.
Et aliud»
Currant verba licet, manus est velocíor illís (by
Nondum lingua suutn, dextra peregit opus,
Men. Interea optamus te belUssime valere.
^ (a) Ov?d* de remedio amorii, v. 93. (b) Mart*
lib* 14. epigram. 2o8.
CRISTÓBAL CORET. I 35
Mués. Bien hacéis; porque ?de qué otro modo pro-
bareis que desceadeis de su teal sangre? Mas no
juntéis todas las Ierras, ni todas las apartéis» Hay
algunas que piden las eniacen unas con otras,
como Jas que tienen cola con las demás , co-
mo son a ,1, n ; asimismo las que tienen pun-
ta, como son la f y la^ t. Hay otras que no lo
permiten , es á saber ; las redondav^ P> o , b. Es-
cribid cuanto podáis derecha la cabeza ; porque
escribiendo cabizbaxos ó inclinada la cabeza,
flujen los humores á la frente y ojos ^ de don-
de nacen muchas enfermedades y se enflaquece
la vista. Aquí tenéis otro exemplar que escíibi-
leis mañana, coa, el favoí de Dios.
Pero camina , y no esperes
á las horas que se aguardan^
porque el que ?io es apto hoy^x-^ ¡^
menos lo será mañana. y.v.iii.
Y este otro. a. ^ .>-
Aunque las palabras c^rran^ --^i^ «*^i'^
la mano es mas veloz que ellas l .
aún bien no acabó su oficio
>-de exeeutarlo la lengua^
cuando ya todo su empleo
concluyó ¡a mano derecha.
M. Entretanto Dios os dé mucha saludy vidat
,t\\\
134 tüDOVlCÜS V1VE5.
VESTITUS, ET DEAMBULATIO
matutina.
Bellius ) Maluenda ^ Joannes , Gomezulus.
Mal. Nempe hoc atsidue ? jfam clarum mane fenes^
traf intrat. Stertimus , indotnitum quod despuma'^
re falernum sufficiat (a)#
Bel# Apparet profectó insanire te : nam aJioqui ncc
tam multó mane esses experrectus ^ neo versas futi'^
deres^ et quidem s aty ricos ^ quó manifestius ra-
hiem tuam patef acias.
Mal. Accipe ergo epigrammatorios , edentulos , ef
salsos (b) : surgite , jam pueris vendit jentacula
pistor , christatceque sonant undique lucís aves.
BeL Istud de jentaculo citius mihi somnum exente^
ret y quam clamores tul»
MaK Festivissimus nugatori precor tibi foeücem
hunc diem.
Bel. Et ego tibi faustam noctem , et honum cere^^
hrum , ut simul et dormiré pos sis ^ et soluta ora-*
tione loqui.
Mal. Quceso te ^ serió responde , si modo serió potes
unquam toqui , quam horam censes nunc es se %
(a) Persius satyn 3. v. i. (b) Mart. Ilb» 14,
epigram» ult.
CRISTÓBAL CORET^ 135»
EL VESTIR Y EL PASEAR
por la mañana.
Belio , Maluenda , Juan (a) , Gomecillo.
MaL ¿ Por ventura esto ha de ser todos los dias?
La luz de la mañana entra ya por las venta-
nas. Roncando dormimos lo que basta para di^
gerir el vino.
BeL A la verdad se ve claramente que tu estás lo-
co : porque de otra suerte, ni te hubieras levan-
tado tan de mañana , ni compondrías versos,
mayormente mordaces y satíricos , para manifes-
tar mas tu furia.
MaL Oye pues estos de un epigrama , no morda-
ces y graciosos : levantaos, ya vende el panade-
ro el almuerzo para los niños , y los gallos ya
anuncian por todas partes el dia.
Bel, Eso del almuerzo me despertarla mas presto
que tus voces.
MaL Chistoso y muy gracioso: Dios te dé buen dia.
BeL Y á ti dé buena noche y buen seso ; no solo
para que puedas dormir , sino también hablat
en prosa.
MaL Suplicóte me respondas de veras , si es qu^
puedes , ¿ qué hora te parece que es ?
(a) juan es apellido de Valencia muy antiguo*TSf^
el diálogo vario de la ciudad de Valencia hace Vives
mención de Honorato Juan Viciana , 3. p. fol. i J9«
156 tUDOVICUS VIVES.
Bel. Médium mctis , vel plus paululum.
Mal. In quo horologio?
BeL In meo domestico»
Mal, Ubi tándem est tuum horologium domesticum ?
Tu ut horologium unquam habueris , aut inspexe^
ris y cui omnis hora est semper dormiendi^ edendi^
ludendi j studendi vero nunquam'i
BeL Atqui hic ego habeo horologium meum»
IWal. Ubi ? Ostende.
Bel. In meis oculis : vide , ut nulla vi aperiri pos^
sint : obdormi rursus obsecro , aut certe tace*
Mal. Quid málum est carosis hsec : seu verius le^
thargus , et mors qucedam ? Quandiu putas nos
jam dormís se ?
Bel. Horas duas , vel ad summum tres.
Mal. Ter ternas.
Bel. Qui fieri isthuc potest'í
Mal. Gomezule , f , carrito ad solarium Franciscano-'
rum , et contemplare quota sit hora,
Selé Apage solarium , quum sol nondúm sit ortus.
Mal. Ortus vero ? Aperi fenestram istam vitream^
k^us tu puer ^ ut verberet sol hujus oculos suir
radiisi plena sunt jam solé omnia y et umbral
minores.
«. le!. Quid tihi est reí cum ortu solis , et occa^
su ? Sine illam prior em te sur g ere , cui majuf
conficiunáum iter diurnum* Gomezule , cur*
'^ntendito ad divi Petri , ibi inspicitOy
^ tt in hoí^^^%^^ machinan qu^ sit hora , et if$
CRISTÓBAL CORET^ 137
Bel. Medía noche ó poco mas.
MaL ¿ En qué relox ?
Bel, En el de mi casa.
Mal. ¿En dónde está pues el relox de tu casa?
¿De cuando acá tú relox , ni le has mirado tu,
que á toda hora duermes, comes , juegas; pero
nunca estudias?
BeL Pues á fe que yo aqui tengo conmigo el relox.
MaL ¿ En dónde ? Déxamele ver.
Bel, En mis ojos: mira como no se pueden abrir en
manera alguna : vuelve á dormir otra vez, ó á
lo menos calla.
MaL ¿Qué mala ventura de sueño tan profundo e$
este , ó por mejor decir letargo ó muerte ?
I Cuánto te parece que hemos dormido?
BeL Dos horas , ó á lo mas tres.
MaL Nueve horas.
BeL ¿ Cómo puede ser eso ?
MaL Gomecillo , ve , corre al relox de sol de los
frayles Franciscos, y mira qué hora es.
BeL Quita alia el relox de sol , siendo asi que aún
no ha salido.
MaL ¿ No ha salido ? Oyes , muchacho , abre esa
ventana de vidrio para que el sol con sus rayos
dé á este en ios ojos : el sol llena ya todo el
mundo , y son menos las sombras.
J5e/. ¿ Qué tienes tu que hacer con que el sol salga
ó se ponga? Dexa que él se levante primero que
tó , que tiene mas que andar al dia. Gomecillo,
anda, ve á toda prisa á la iglesia de san Pe-
dro jY aiii mira qué hora es ea el relox arti-
138 tUBOVICUS VIVES.
gncmone (a).
Go, Utrumque sam iniuitus : in solarlo parum ahesf
umbra d secunda linea ; in horologio digitus indi^
cat horam pauló plus quintam.
Bel» Quid narras'? Aliud ergo agendum restat tihi^
ut hic si sí as mihi fabrum ferrar inm ex vico lapi^
deo , qui forcipe disjungat has palpebras tam af^
fixas. Dio ei, revellendum es se é foribus seram
aliquam , cujas sit amissa clavis^
Go. Ubinam hahet ?
Mal. Ixte vero serió accerseret. Desine jam nugari,
et surge.
Bel. Surgamus tándem , quando ita obstinarti ani^^
mo. Vah , quam es odiosus sodalis , exuscita me^
Christe , ex somno peccati ad vigiliam justitice^
transfer me es nocte mortis ad lucem vitcs.^
Amen,
Mal Focliciter tibí procedat hcec lux.
Bel. Et tibi hú^c eadem , et alicc quamplurimce Ice^
ta y ac faustce ^ hoc est ^ ut eam ita transigas^
ne CU] US virtutem laidas , ne quis tuam. Puer^
adferto subuculam mundam y nam hanc jam to--
tos sex dies gestavi : hem arripe pulicem illum
saltitantem.
Go. Omitte nunc venationem puUcarem : quantulum
erit , pulicem unum in cubiculo hoc extinxisse ?_
Mal. Quantum gutam unam aquce Diliís (b) huic
adimere.
(a) Gnomon , gnotnonls , stylus in horologio
solarí horas indicans. Est nomen graícum,
(b) Dilia fluvius est Lovaaii.
CRISTÓBAL CORET. I39
ficial y en el de sol.
Go. Los dos he mirado: en el de sol la sombra dis-
ta poco de la segunda línea; en el otro el mos-
trador señala poco mas de las cinco.
IBeL ¿Qué dices? Pues otra diligencia te queda que
hacer , y es que me hagas venir aqui un herrero
de la calle empedrada , que con las tenazas abra
estas pestañas que tan clavadas están una con
otra. Dile que ha de arrancar una cerraja, cuya
llave se ha perdido.
Go. ¿En dónde vive ?
MaL Este con todas veras le llamaría. Déxate ya
de chanzas y levántate.
B^/. Levantémonos finalmentej supuesto que tú por-
fías tanto en ello. Jesús, qué compañero tan cansa-
do eres: despertadme, Jesucristo , del sueño del
pecado al desvelo de la justicia ; sacadme de las
tinieblas de la muerte á la luz de la vida. Amen.
Mal. Buen dia te dé Dios.
B^/. Y á ti este y otros muchos felices y alegres :
esto es , que le pases de modo que no ofendas la
virtud de otro, ni otro la tuya. Muchacho, trae*
me camisa limpia , porque ya há seis dias que
traigo esta : hehe , ola , coge aquella pulga que
va saltando.
Go. Déxate ahora de coger las pulgas : ¿ qué será
matar una pulga en este aposento ?
MaL Lo mismo que sacar una gota de agua á este
rio Dilia»
140 I/UBOVICU.^ VIVES.
BeL ímd vero man ípsi Océano^ Nalo hanc suta-*
culam collar i rugato , sed aiteram illam plano :
nam rug(e hce quid aliad sunt hoc t empate , quám
nidí , aut recepiacuia pediculorum y es pulicuml
Mal. Inepie , existes repente dives , hahebis pecas
álbum j et pecas mgrum*
BeL PecuUum numerosum magis ^ quám qucestuosumz
et comités , quos mallem semper vídere in vicinia^
quám domi mece. Jíihs famulam resuere latera hu*
jus subuculic , et quidem filo sérico.
Go Ncn hahet»
Bel. Limo igitur , aut ¡aneo , aut .etiam si ii^
luhet ei , sparteo : nunquam fámula h(ec ha^et^
quod est opus ^ quod vero non est opus , affatím.
Te vero. , Gom^zuie , twio ego tsse divinatorem :
exequere mandatum mcum^ et renuntia : ne ario^
lerís'^ quid sit futurum. Excute pulverem é fe'»
mir^cruralibus concussu : bine purga diligeníer
musiui^io illo setaceo. 1) dones dato itidem mundos :
nambí sunt jam exudati ^ et pced-^re olidi,\Phy {a)^
amove eos isthmc cominuó , offendit me fmíor
gr avió sime.
Go. Vis interulam ?
Bel. "Non , nam ex luce soVts coUigo diemfore ceH'^
dam ; sed cede mihi thoracem iílum dimidüs m¿7«
nicis serici gausapini y et tunicam simj^licém fus*
tadicam , cum vinculis vesiiariis ohlongis.
(a) Phy,est ¡nterjectio aspernantisodoremtetrum^
CRISTÓBAL CORET. I4I
B¿i Antes bien ai m-s-no mar Océano, No quiero
esta camisa del cuello <:olchada , sino aquella
otra del cuello llano , porque estas arrugas en
este tiempo ¿ qué otra cosa son que nidos y rtii-
ros de piojos y pulgas ?
JíJjL Necio , en un instante estarás rico , tendrás
ganado blanco y negro.
Bel. Ganado mas numeroso que ganancioso : y
compañeros, que mas quisiera ver siempre ea
casa de mi vecino que en la mia. Manda a Ja
criada coseí los lados de esta camisa , y que sea
con seda.
Go. No tiene,
BeL Pues con lino ó lana ; y aun , sí le pare-
ce, con esparto: esta criada nunca tiene lo que
es menester ; pero lo que no , muy de sobra.
Gomecillo, no quiero que seas adivinador ; haz
lo que te mando y dame de ello razón . y no
adivines lo que ha de suceder. Quita el polvo
de esas calzas sacudiéndolas : después limpíalas
con aquella limpiadera de cerdas. Dame tam-
bién los escarpines limpios , porque estos esran
ya sudados y huelen. Phy , quítalos de ahí al
punto , me ofende muchísimo su mal olor , no
puedo sufrirlo.
Go, ¿Quieres la almilla ?
BJ. No , porque de la luz del sol colijo que hoy
hará calor : mas dame aquei capote velloso de
inedias mangas, y aquel sayo sencillo, delgado
y l'geru de la fábrica de Bretaña , que tiene pa-
samanos.
142 rUDOVICUS VIVES.
Mal. Imo fustankam. Quid isthuc rei est^ Quonam
iré cogitas , uí tam ornes te prteter morem tuum^
prtesertim (juum sit dies profestuSf et poséis ligu^»
las devinctorias castrenses ?
BeL Et tu cur induisti hombycinám levem^ recentem
ab officina , quum babeas capripiliam , et damas^
cenam detritam'i
Mal. Dedi h^c resarcienda*
Bel. Ego vero in hisce meis tnagis commoditatem
specto vestitus , quám ornatum : uncinuli isti , et
orbiculi sunt laxati i tu improbe , inconsiderate
semper dissolvis^
1^^ al. Ego potius utor ^lobulis y et ocellis ^ quod esf
deventius , et rninus in induendo , et exuendo
molestum»
BeL Non est idem omnium judicium in his, ut in re-^
liquis ómnibus, Pectorale hoc i unicae condito in ar*
cam j nec profetas tota (estafe : astrigmenta hcec
strenue sunt exarmata suis ferris i limbus hic est
áissutus , et discerptus , cura resarciendum : sed
vide ne assuantur deformes commissurce,
Go. Non poterit id perfici ante sesquihoram*
BeL Afjige ergo acicula , ne pendeat : dato peris^
celides,
Go, Adsunt : calcéolos cum crepidis longi obstragu^
li paravi tibi , pulvere bene excusso.
Bel. Calceos potiús exterge situ , ac nítida.
Mal. Quid est Ugula in calceol De qua inter gram^
maticos fuit controversia per acerba , ut solet de
CRISTÓBAL CORET. I43
Mal» Antes biea el de algodón , de la fábrica de
Alemania. ¿Qué es eso? ¿Adonde quieres ir, que
tanto te compones , lo que no acostumbras , en
especial no siendo hoy dia de fiesta^ y pides las
ligas militares ?
J5c/. Y tú , ¿ porqué te has puesto el nuevo ligero
de raso liso ó tafetán , teniendo otro de came-
lote y damasco ya usado?
MaL He dado estos para que los remienden.
Beh Pues yo en estos mios mas atiendo á la conve-
niencia del vestido , que al bien parecer : esos
corchetes y sus hembras están floxos : tu , bella-
co , siempre les desatas sin mirar io que haces.
Mal, Yo mejor me sirvo de botones y ojales ^ que
parece mejor, y es menos enfadoso al vestirse
y desnudarse.
BeL No todos son de un mismo sentir en estas co-
sas , como en todas las demás. Cierra en la arca
este armador, ni le saques en todo el estío : á es-
tas agujetas no les quedan cabos: esta franja es-
tá descosida y rasgada , cuida que la remienden}
cuida también no queden feos costurones.
Go. Eso no se podrá acabar antes de hora y medía.
BeL Clávala pues con un alfiler para que no cuel-
gue : dame los senogiies ó ligas.
Go. Ahí los tienes : yo te he prevenido los cha-
pines con las chinelas cubiertas , bien limpios
del polvo.
BeL Antes bien limpia los zapatos del moho , y
dales lustre.
MaL ¿Qué significa ligula en el zapato? De la
cual hubo fueítQ disputsi entre los gramáticos^
144 LUDOVICUS VIVES.
ómnibus , dlcendum esset lingua , an Úngula ?
Bel. Illa assuitur calcéis hispanicis in summa flan^
ta , hic non habent.
Mal. Et in Hispania jam desuescunt apponere cal^
ceatu gallico.
Bel. Accommoda mihi tuum pectinem eburneum»
MaL Ubi est tuus ligneus , et quidem Parisiensis ?
Bel. Non audisti me heri objurgantem Gomezulum?
Mal. Objurgare vocas tu ferire i
Bel. Hoc illud erat : fregerat quinqué , aut sex r^-
dios pectinis ex densis , ex raris pene omnes.
MaL Legi nuper scriptorem quemdam prcecipere , ut
ebúrneo pectine pectamus caput quadragies ducto
á brechmate ad verticem , et inde ad occipitium.
Quid agís ? Hoc non est pectere , sed mulcere :
cedo pectinem.
BeL Ñeque isthuc est pectere , sed radere , aut ver^
rere : credo habere te caput testaceum.
Mal. Et ego te butyraceum : adeó non audes at»
tingere.
Bel. f^in tu igitur mutuo arietemus capita ?
Mal. Nolo tecum contendere insania , ne committam
honam mentern meam cum tua dementia. Ab lúe jam
tándem manus , et faciem ; sed os potissimum , ut
tnundius loquaris.
Bel. Utinam adeó citó animum purgar em y ut manus :
dato^malluvium.
Mal. Confrica pauló diligentius nodos istos ma^
CRISTÓBAL CORET. l^f
como la acostumbra haber de todas las cosas, sí
tse debía decir lígula ó língula ?
Bel. Los españoles la cosen en el empeyne 5 aqui no
se usa.
MaL Y en España ya no las acostumbran poner los
que se calzan á la francesa,
BeL Préstame tu peyne de marfil.
MaL ¿En dónde está el tuyo debox>hechoenParís?
BeL ¿ No me oiste ayer que reprehendía á Gomecillo ?
MaL ¿Til llamas al herir reprehender?
BeL Óyelo , habia rompido cinco 6 seis púas
de las espesas del peyne, de las ralas casi to-
das.
MaL Poco há leí que un autor manda que peyne-
mos la cabeza con peyne de marfil , habiéndole
pasado cuarenta veces de la mollera ai copete,
de allí al cogote. ¿ Qué haces ? Esto no es pey-
nar , sino como un pasar la mano : dame el peyne,
BeL Ni eso es peynar , sino raer ó barrer : creo que
tienes la cabeza de barro bien cocido^.
MaL Y yo juzgo que tú la tienes de manteca , de
tal suerte no te atreves á tocarla.
Ue/. ¿Quieres tú pues que topemos uno con otro
como los carneros ?
MaL No quiero competir con un dementado como
tn , ni estando en mi cabal juicio las apostaré coa
tu locura. Acaba ya , lávate las manos y la cara;
en especial la boca para que hables con mas
limpieza.
BeL Ojalá tan presto limpiase la alma y conciencia
como las manos : dame el aguamanil.
MaL Fíicga coa un poco mas cuidado esos arte-
L
146 JLÜDOVICUS VIVES.
ñus , quihui hcerent sordes densissitme»
Bel. Falleris : nam futo es se potius decolor atam pel^
¡em , et rugatam. Abjice has maíluvias , Gomezu^
le , in cloacam illam 5 et cede mihi reticülum , et
fileum clavatum i affer jam ocreas^
Go. Itinerariasne?
BqL Non , sed urbanas»
Go. Vis cucullionem , an pallam ?
Bel. Sumus foras prodituri %
MsiL Quid ni i
Bel. Jidfer igitur lacerr^am*
Mal. Prodeamus jam tándem , ne amittamus é mani^
bus deambulandi tempus^
Bel. Duc nos , Christe , per vias tibi gratas , in
nomine Patris^ et Filii , et Spiritus Sancti. Amen.
O quám formosa aurora ! Veré rosea , et (ut poe-^
tce vocant) áurea i quám gaudeo me surrexisse.
Exeamus urbe.
Mal. Exeamus : nam ego hac tota hebdomade pe^
dem porta non extuli : sed quó ibimus prtmum ?
Inde qvd ?
Bel. Ad atcem , an ad mcenia cartusiana ?
Mal. An pf>tius ad prata divi Jacobt'í
Bel. Minime illúc de mane , ad serum potius»
Mah Ad cartusianos ergo , per Franciscanos , tt
CRISTÓBAL CORET. X^J
jos de las manos en donde está asida mucha in-
mundicia.
JStí/. Te engañas : porque yo pienso que mas es la
piel descolorida y arrugada. Gomecillo , arroja
'en aquel albafial esa agua sucia con que me he
lavado las manos , y dame la cofia y bonete con
encaxes : dame ya los borceguíes.
Go. ¿ Quieres por ventura los de camino ?
BeL No quiero esos, sino los que llevo por la
ciudad.
Go. i Quieres el capuz ó la capa ?
Be/ ¿Hemos de salir fuera de la ciudad?
MaL ¿Porqué no ?
Bel. Tráeme pues la capa de camino.
ik/íiA Ea , salgamos ya para no perder tan buena
ocasión de pasearnos.
BeL O Jesucr'sto , guiadnos por los caminos que
mas fueren de vue«<tro gu^to , en nombre
del Padre, y del Hijo , y del Espíritu Santo.
Amen ¡Oque herm)sa aurora! En verdad es
como una rosa ^ y («.orno dicen los poetas) como
un oro : cuánro me alegro de haberme levanta-
do. Saígam*>s de la ciudad. :
Mai Salgamos : porque yo en toda esta semana no
he sacado el pie fuera de la puerta: ¿ mas adon-
de iremos primero? Después ¿ por dónde ?
Bel ¿ A la fortaleza ó á las murallas de los car-
tuxos ?
Mal. ¿ O antes bien á los prados de san Jayme ?
Bel, AUá por la mañana en ninguna manera j mas
vale á la tarde.
MaL Pues vamos á los cartuxos por los Francis*
148 LUBOVICUS VIVES.
Bistjjum f inde per portam B^uxeHensem t^tum re-
diiñmus ver cartusianoí ad rem divinam. Ecce ti"
bi Júanmum, Sis salvus , Joanni,
Jo. Et vos flurimum. Quid isthuc est insolitum ?
Tam bene mane surrexistis ?
Bel, Ef^o vero arctissimo somno eram consopltusí
sed Maluenda hic clamando: ^ et tundendo avellit
me é leítulo»
Jo» Recte f¿cit ^ nam toium te reficiet ^ ac recrea^
bit hccc deambulaíio. Eamus ad pomcerium : ó ad^
miratríkm ^ et ad^randum Artificem tantee pulchri'-^
tudinis ! TSion immeritó vocatur opus hoc Mun-
dü^ , et á grcecis Cosmos, quasi ornatus y et
elegans*
Mal. Ne contente deambulemus ^ sed lente ^ ac mol-^
liter, Cünficiamus quoeso in hac mceniaii ambula^
iione dúo , aut cria spatia , ut ctiosius , et libe-^
rius tam decoram speciem coníemplemur.
Jo. Atiende i nullus est sensus , qui non egregia
aliqua voluptate perfundatur : oculi primum ;
qvce varietas colorum , qui vestltus terree , et
arborum , qui tapetes , quae picturce compa^
r0ri huic póssunt ? Hcec sunt natural i a , et
vera : i Ha altera ficta , et falsa. Non inju^
ria vates Ule hispanus , majum appellavit pic^
tótem mundi. Jam aures : qui concentus aviumy
et potissimüm luscinice ? Ausculta eam é sali"
fe , á qua {ut Vlinius inquit) perfectse music<^
CRISTÓBAL COKET. 1 49
canos y el Bisto , de aln por ia puerta de Bruse-
las, después volveremos por los cartujos á oir
misa. Ve alli á Juan. Dios te guarde, Juan.
Ju, Y á vosotros también os guarde rtiuchos años.
Qué novedad es esta? ¿Tan de mañana os ha«
beis levantado?
Bel Yo tenia un sueño tan profundo, que no podía
despertarme: mas <^ste Maiuenda á gritos y gol-
pes me ha arrancado de la cama.
yu. Bren ha hecho ^ porque te repararás y reexea-
ras con este paseo Vamos á la ronda: ¡ O Cria^
' dor de tanta hermosura , admirable y digno de
ser adorado ! Con razón se llama ena obra Mun^
dus^y ios griegos la llaman Co/w<?/, como si
dixeramos adornado y pulido.
MaL No vamos tan aprisa, sino de espacio y pa-
so á paso Demos dos ó tres vueiías, por vuestra
vida , en este paseo de las murallas , para que
con mas espacio contemplemos esta tan grande
hermosura.-
jfu. Repara no hay sentido alguno que no reci-
ba algún grande gusto : primeramente los ojos :
¿qué diversidad de colores , qué vestido de tier-
ra y árboles, qué tapices, qué pinturas se pue-
de comparar con esta ? Estas cosas son natura-
les y verdaderas; aquellas otras fingidas y fal-
sa3,*Con razón aquel poeta español (^a") llamó al
- mes de mayo pintor del mundo Cuanto á los oU
dos , 7 qué canto de las aves , y en. especial del
ru^yseñor ? Escúchale de encima del sauce (qu^
según dice Piinio) hace una armonía y tono de
(a) Juan de Mena.
I yo LÜDOVICVS VIVES.
scientíce modulatus editur sonus. Animadverfe
accurate ^ et annotabis varietatef omnium sono^
rum : nunc non interquiescit ^ sed continuó s-pi*^
. fitu in longum cequahiliter , sitie mutatione : nunc
fnjiectitur : jam minutius , et concísius canit :
nunc intorquet , et quasi crispat vocem : nunc
extendit , jam revocat : alias longos cnnvinit ver^
süs^ , quasi heroicos í alias breves , ut saphicos :
interdum brevissimos , ut adonicos, Quin eiiam
quasi musicce lados , et scholas habent x medi^
. tíintur alife júniores , versusque quns imitentur
^.adcipiuns : audit discipula intentione ma^na
. (¡uiinam nos prceceptores r?onros) et reddit ^ vi"
i cihusque reticent. Intelligitur emendat<e corree^
fio , et in docente qucedam reprehensio. Sed il^
^ las ducit natura recta ^ nos voluptas prava. Adr»
4 de his y qui odor sfiinans undique ^ sive ex pra^*
tis ^ sive ex segetibus ^ sive ex arbcrihus ^ eiiam
,, ex ipsis agris cessaniibus , et squaJlidis. Sapor,
quidquid ori admoveas ^ vel ex ipso aere ^ qua^
(i^.^ritm-^ et tenerrimi mellis.
M2l\\ HóCízputovesse y quoA á nonnullis audivi 9 apef
consuesTB meí suum colligere mense majo ex cae'-
lesti rore, .
Jo* Eu fúit multorum opinio. Si aliquid vit
: dari tactui , quid mollius , aut salubrius hac
aura ubique s¿irame , quae salutari s^irUu
CRISTÓBAL COKET» I y I
ínusi'ca perfecta» Repara con atención , y notarás
las diferencias de todos los tonos , unas veces
no para , sino que pasa el canto con ua mismo
aliento con igualdad á un mismo tenor : otras
veces hace pasos de garganta , ya canta de
falsete mas breve : otras veces ensortija , como
que encrespa la voz : ya la alarga , ya retira :
unas veces canta versos largos , como heroicos :
otras breves, como sancos: algunas veces muy
breves , como son los adónicos. A mas de eso
tienen también unas como escuelas de música:
las otras noveles se ensayan y aprenden can-
tos que imiten después : oye la discípula con
grande atención (ojalá nosotros lo hiciéramos
asi con nuestros maestros) , y después los re-
pite , y alternativamente paran* Conócese la
enmienda de la que aprende , y un modo Je re-
prehensión en la que enseña. Mas á ellas guia
la buena naturaleza , á nosotros la mala incli-
nación. Añade á todas estas cosas qué olor se
exhala por todas partes , ya de los prados , ya
de las mieses ó de los árboles, aun de los cam-
pos incultos y estériles. En cuanto al gusto , to-
do cuanto uno aplica á la boca , aunque sea del
mismo ayre, es como de preciosa y regalada
miel.
Mal.Vienso que esto es lo que oí decir á muchos,
que las abejas en este mes de mayo acostumbra-
ron recoger la miel del rocío del cielo.
y a*' Esta fae opinión de machos» Si quieres con-
ceder algo al tacto, ¿qué cosa mas siiave 6 mas
saludable que este ayre que de todas partes
!$'>' LITDOVICÜS VlVE>i
fer venas ; et univetsum corpas sese ¡nsinuat ?
Veniunt mihi nunc in mentem versus aliquot Virm
gilii de veré , quos utique cantillabo , si me po^
te ftis ferré vúce mea non olorina , sed anserinai
iametsi hanc malo ^ si non alias cygnus canit duC
ce j nisi fato suo próximas^
Bd.Ego quidem-ut pro me respondeam , vehemen--
ter eos versus aveo audire , qualiacumque voce
modo etiam exponas eos nobis.
Mal. Nec ego ab hoc dissentio.
Non alios prima crescentis origine tnundi (a)
Illuxisse dies, aliumve habuisse tenorem
Crediderim: ver illud erat : ver raagnus agebaí
Orbis , et hybernis parcebant flatibus Euri :
Quum primum lucera pecudes hausere, virumque
Férrea progenies duris caput extulit arvis:
(a) Virg. Jib. a. Georg. v. 335.
CRISTÓBAL cor:et0 15*3
respira , que con su saludable respiración se en-
tra ^ot venas y todo el cuerpo? Ahora me vie«
nen á la memoria algunos versos que escribió
Virgilio del verano , que cantaié á la verdad , si
me podéis sufrir , con esta mi voz , no de cisne^
sino de ganso, aunque me contento con ella, si
es asi que el cisne no canta dulcemente sino
cuando está cer ano á la muerte.
J5í/. Yo á la verdad por mi parte digo que deseo
muclio oir esos versos con cualquiera voz que
sea , con tal que nos los expliques también.
Mal. Lo 0Üsmo digo y ó.
En el principio del mundo ^
me persuado por cierto^
no fueron otros los diaSf
úqutllos que hubo primeros^
ni que tuvieron tampoco
otro algún temperamento^
sino que eran primavera^
y que el orbe en su emisferio
esta estación celebraba ^
y que eran también los vientos^
de los de invierno distintos :
luego que se les dio aliento^
y la vida á los ganados^
y que la estirpe de hierro
de los mortales ^ cabeza
alzó con fuerte denuedo ;
y al instante que las fieras
por prados y selvas fueron
ry+ LUDOVICUS VIVES.
Immissseque fera sylvis, et sidera ccelo.
Nec res bunc tenerse possent perferre laborcm,
Si non tanta quíes iret , frigusque , caloremque
ínter ; et exciperet cosli indulgentia térras.
Bel. Nún satis intellexi» -
Mal, Egú , ut reor • tnuhd minus.
Jo. Ed'íjcite nunc eos , altas inteUigetis : sunt enim
desumpí ex intima fhilosophia , ut alia vatis il^
lias per multa.
MaL Qtmramus ab Orbilio literatore , quem hahe»
mus obvittm.
Jo. Imo est homo non admodum obvias : sáltete^
mus modo , et sinamus abire homtnem ra^
biosum y et plagosum , in^entis suf^rcilii , it»-
hutum ma^^is listeris , quam eruditum : tametsi
persuant ribi serxd , se es fe UtteratoTAm aípha.
C<eterum diximus de corpijre : fuil pnrró ani^
mum , et meniem ? Quantúmre exhuarat , et
excitat huJHSmodi auro': a 1 Nuilum est tem^
pus ai ediscendum tequei ídoneum , nuilum ai
fcrcipiendum , coniimndumque , qu^ audias^
CRISTÓBAL CORET. 1 ¡( $
í
esparcidos , y hs astrnt
por el alto firmamento.
ÜT á no haber sido elegido
de esta estación lo perfecto^
que hallándose media entre
los dos distantes entremos
del frió con demassa,
y del calor con exceso^
no hubieran logrado alivio
los frutos terrestres ^ puesto
que estos no hubieran podido
sufrir el rigor del tiempo.
Bel No los he entendido bien.
MaL Yo, según pienso , mucho meno?.
jfu. Aprendadlos ahora, y el entenderlos será para
otro tiempo , porque se han sacado de lo mas
profundo de la filosofía , como otras muchas co-
sas de aquel poeta*
Mal. Preguntémoslo al maestro Orbilio que ahí se
nos ofrece.
Ju. Antes bien se ofrece y escucha á pocos : salu--
démosle solamente, y dexemos ir á ese hom-
bre regañón que desuella á los muchachos: rpuy
sañudo , m.as mediano estudiante que docto :
aunque con todas veras se ha persuadido que
es el primero de los maestros. Hemos dicho ya
del cuerpo: cuanto al espíritu y entendimien*
to ¿qué diremos? ¿Cuánto alegra y vivífica
esa aurora ? No hay tiempo alguno tan á pro-
pósito pata aprender ni paxa acordarse de lo
1$^ LUDOVICUS VIVES.
queque legas : me aliad ad meditandum , ef <?Ar-.
cogitandum^ quocumque apflicaris animum : non
immeritó quídam dixit : autora gratis sima mu-^
sis.
Bel. Sed ego jam extimukr appeteniia , redeamus
domum jentatum,
MaL Quid tándem ?
BeL Panem , hutyrum^ cerusa , pruna cereola , quce
tani opere videntur nostris his pañis placuisse , ut
illarum nomine pruna omnia nuncupent : vel si hcec
non sint domi , decerpemus folia aíiquot buglosscc^
et saivice , qu<e addamus butyro.
Mal, Bihemus vinum ?
BeL Minime vero , sed cervisiam , et quidem té^
nuissimam ex flava ista Lovaniensi : vel aquam
puram , et liquidam , kaustam é fonte latino^ aut
grceco.
Míj], Quem tu foniem latinum vocas , quem gnecum ?
Bel. Illum 5 qui juxta portam est , grcscum solet no-^
minare Vives : ukeriorem iUum , latinum : causas
ipse reddet tibí , quum illum convenies.
D O M ü S.
Jocundas^ Leo ^ Vitruvius.
Jo. Est tihi notitia cum irisulario amplce , atque ele^
gantis hujus insulte ?
Leo. In primis , et est asseclce patris mei admodum
propinquus.
CRISTÓBAL CORET* X ^J
que uno oye y lee, ni otro para pensar y discüc-.
%ix 2l cualquiera parte que uno aplique el enten-
dimiento : con tazón dixo uno : la aurora es muy
- agradable á las musas.
J5c/. IVias yo ya tengo hambre, volvamos á casa á
almorzar^
MaL ¿Qué comeremos?
Bel. Pan , manteca * cerezas , ciruelas de frayk,
que tanto parece agradaron á nuestros españo*
les , que á las de todos los demás géneros lla-
man ciruelas : ó si no hay de estas en casa , co-
geremos algunas hojas de borraja y de salvia pa-
ra comer con la manteca,
MaL ¿ Beberé £11 os vino ?
BeL Eso no, sino que beberemos cerveza, y aun de
la mas floxa^ de esa roxa de Lovayna, o agua cor-
. riente y ciara de la fuente latina ó griega,
MaL ¿Qué fuente llamas tú latina, y qué griega?
BeL Vives suele llamar griega la que í^síí junto á
la puerta : latina aquella otra de mas abaxo : la
causa él te la dirá cuando vayas á verle.
jLá A v^ A, D r\*
Jocundo 5 Leo, Vitruvioo
Jo, ¿Conoces al criado que cuida de esta tan es-
paciosa y linda casa aislada ?
Leo. iVíu)r bien lo conozco, y es pariente muy
cercano del criado de mi padre.
jy8 lUBOVICUS VIVE5.
Jo. Rogemus eum , ut nobis eam omnem fatefaciat z
nam ferunt mhil fieri pos se amcsnius , nec delec'-
tabilius.
Leo. Adeamus , pulsemus fores tintinabulo , nc ir-
fumpamus ineyí^ectafi. Atat ?
Vit. Quis isthic ?
Leo. Ego sum.
Vií. O salve multum ^ pusio áukissime i unie tu
nur/c ?
Leo. E ludo^
Vit. Qua igitur gratia huc'i
Leo. Sodalis hic meus , et ego , vehementer cupi^
mus hasve cedes visere.
Vit, Nunquam spectasti ?
Leo. Non totas >
Vit, Ingredimini. Heus puer , adfer mihi claves or-
íiorum domüs. Frimúm hoc est vestibulum , patet
semper ínter diu ahsque janitore , quod nec intra
domum est , nec tamen extra : ncctu ciaudnur.
Contetnplamini portam magnificam , vahas é ro^
bore muflías tete y utrumque limen , et ¿nfernum^
et supernum ex n^a^more alaba xt rite OHm Her-^
cales solebat prjefigi ostio donüs ^ ¿lie {a) Alexis
cacos ^ hic est Coristus verus Deus : nam Her^
cules erat crudeiis homo , et maieficus : koc cusía*
de nihil malí ¿ngredietur in cedes*
Jo. Uden ó despotes autos.
Vit. Quid dixit grtece ?
(a) Alexicacos, hoc est maiorum depulsor,
mala ^ et malos avertens.
CRISTÓBAL CORET. I ^g
yo. Supliquémosie nos la fra^iquee toda , pí>rque
dicen que es una de las mas amenas y dekyta-
bles que se pueden fabricar
Leo Vamos , toquemos á la puerta con la campa*
nula , para que no entremos sin ej^tar él preve-
nido que habiamos de venir, ¿Ha de casa ?
Vit. ¿Quién está ahí?
Leo. Yo soy.
Vit. Dios le guarde , muy dulce y amable niño :
¿de dónde vienes tú ahora ?
Leo, De la escuela.
Vit. ¿ Para qué pues vienes aqui?
Leo, Este mi compañero y yo deseamos mucho ver
esta casa.
Vit, ¿Nunca la has visto?
Leo Mo toda.
Vit. Entrad. Oyes , muchacho , traeme Jas llaves
de las puertas de casa. Primeramente, este es el
zaguán : de dia siempre está abierto , sin por-
tero, porque ni está adentro, ni tampoco fuera
de casa : de noche se cierra Mirad con atención
qué portada tan suntuosa , las puertas de roble,
guarnecidas de bronce; entrambos, lintel y um-
bral , de marmol blanco. Antiguamente solían
poner en la portada de casa á Hércules : ^quel
no dexaba entrar males , ni malos : este es
Cristo , verdadero Dios , porque Hércules era
hombre cruel y malhechor: defendiéndonos y
guardándonos Cristo , no entrará en casa alguua
cosa mala.
jfo. N¿ aun el mismo dueño.
Vit» ¿ Qué ha dicho en griego?
l6d LtJDOVICüS VIVES.
Jo. Quod cur iam multi ingrediuntur malu
Vit. Etiamsi mali ingrediantur ^nihil tamen infc'»
runt mali*
Leo* Non utimini cardiniíüf'?
Vit. Dssiit isie mos apud quísdam nat iones. Se-^
quitur ostium atril , qüod atriensis servas cus^
todit y prcecipuus in familia y ut mediasiinus eX"
tremuf, Tum atrium spatiosum ad deambulandum^
muliceque , ac varice in eo picturae.
Jo. Qfnenam , quceso ?
Vit, Illa est cmli facies ichnographica : illa terree,
et tnaris orthographica : illa orbis nuper hispanis
navigationibus aperti sciographica : in tabella /7-
la est Lucretia (a) se interficiens.
Jo. Quid quceso dicit ? Nam moriens , ut videtur^
loquitur,
Vit. Multce hoc mirantur ^ quia non cuique fantum
dolet.
Jo, Intelligo quid dicat.
Leo. Quid sibi vult tabella illa tam varié delineatal
Vit. Ea est graphis cedificii : reduc á tabula hae
. velum.
Jo. Quid hoc est rei (b)? Vetulus sugens papillam
foimiuce,
(a) Liv. lib. I. cap, 58*(b) Valer. Maxim, lib. 5.
cap. 4- de pietate in extern. Hsec sunt Valerií ver-
ba: Ídem de pietate Perus existimetur, quse patrem
suum Cimona consimili fortuna afFectum , parique
cu todiíe traditum , jam ultimas senectutis, veluti
infantem peciori suo admotum aluít.
CRISTÓBAL CÚRÉTy l6x
^0. Que porque entran tantos malos.
Vit. Aunque entran malos, eso no obstante no ha-
cen mal alguno.
Leo* i No usáis de quicios ?
Vit* Ya no se acostumbra en algunas naciones. Sí»*»
guese la puerta del zaguán, el que guarda el
criado de escalera arriba , el primero ea la fa-
milia 5 como el de escalena abaxo ei postremo. Y
recibimiento también capaz para pasear, y en
él hay muchas diferentes pinturas.
Jo Dime , ¿ qué pinturas son ?
Vit. Aquella es un bosquejo del cielo r aquella otra
un mapa de la tierra y del mar : aquella otra es
una pintura del nuevo orbe, que tea descubier-
to los españoles en sus navegaciones : en aque-
lla tabla está pintada Lucrecia matándose á sí
misma.
Je. Dime, por tu vida , ¿ qué es lo que dice ? Por-
que , según parece , muriendo habla.
Vii* A muchas causa esto admiración , porque no
toda^ lo sienten tanto.
Jo. Entiendo lo que dice.
Leo. ¿Qué significa aquella tablilla dibuxada con
tanta variedad ?
Vit. Ese es el dibuxo de este edificio : descubre es-
ta tabla.
Jo. i Qué es esto ? | Un viejo que toma el pech©
de una muger?
M
1 62 rUDOVICUS VIVES.
Vit. Non leghti exemplum hoc apud VaUrium Ma*^
ximum , titulo de pietatel
Jo, Legi : quid dicit illa ?
Vit. Nondum tantum revenda y quantum accepi.
Jo. Quid Ule ?
Vit* Juvat genuifse^ Ascendamut has scalas c(h'
elides : singuíi gradas lati y ut cernitis , ex
singulis sunt sasais marmoris basaítis^ Hcec ^ri'*
ma contígnatio habitat io est domini i cwnaculum
superius hospiiale est , non quod herus meus
faciat cmnacularíam ^ quod ahsit y. sed paratum
est hospitibus amicis ornatum y semper instruc'^
ium^ et 'vacuum y nisi cum adsunt hos pites : hoe
est triclinium.
Jo, Bone Christe , quce fenestrce speculares , quám
scite depictm pictura sciographica ? Qui color eSy
quám vividi ? (¿uce iabulce , quce signa ^ quce coas^
satio í Qucenam est historia vitrearum i
Vit. Tabella Griselidis y quám apte^, et ingenióse
confixit Jcannes Boccacius : sed herus meus de^
crevit addere rei fictce rem veram de Gcdelina
Flandrensi , et Catharina Angiice regina , quce
superat inventum Griselidis. Signa sunt y pri'^
mum illud Pauli apostoli^.
Jo* Quod est lemma ?
Vit. O quantum tibi nos debemus y tu Christo !
Jo. Quid ipse loquitur ?
Vit. Gratis Dei sum y id quod sum : et gratia Dei
CRISTÓBAL CORETe í 6 J
Vit. i No has leído eue exernplo en Valerio Má-
ximo en el título de la piedad ?
Jo. Ya lo he leído: ¿qué dice ^lla ?
Vit. Todavía no retorno tanto como recibu
Jo. i Qué diee él ? ,,
Vit, Me alegro haberla engendrado. Subamos esta
escalera de caracol , cada grada ancha como
veis , y son de fuerte marmol de color de hier-
ro. En este cuarto primero habita el amo : es-
te otro de arriba es para los huéspedes ; no por-
que mi amo viva de alquilar los cuartos de ca-
sa , lo que Dios no quiera , sino que está pre-
venido para los huéspedes amigos, adornado,
siempre aparejado y vacío, sino cuando hay-
huéspedes : esta es la pieza de comer.
Jor Jesús, ¡ qué vidrieras, qué bien matizadas,
qué colores, cuan vivos! ¡Qué tablas, qué
imágenes, qué entabladuras !¿ Qué historia es
esta de las vidrieras ?
Vit. La fábula de GriseUs , que Juan Bocacío com-
puso bien é ingeniosamente : mas mi amorha de-
terminado juntar á esa fábula la historia verda-
dera de Godelina de Fiandes, y Catalina reyna
de Inglaterra, que hace ventaja á ía invcncioar
de Griselis, Los retraros sora^ primeramente a- -
quel es de san Pablo apóstoU^
Jo. ¿ Qué dice el rótulo ?
Vit. ¡O cuánto te debemos nosotros á tí, y tó
cuánto debes á Cristo í : J
Jo, 2 Y él qué dice ?
Vit. Por la gracia de Dios soy lo que soy: y I«
164 I^ÜBOVICUS VIVES*
in me vacua non fuit. Alterum illüd esf (a) Mu^
cii Sccevolce.
Jo, Nec is est mutus , etiamsi Mutius : quid muttt ?
Miu Non incendet y inquit ^ me hic igfif f qunniam
^lius major ardet intus. Tertium signum est Hele'-
nce (b) : titulur est : utinam fuissem semper talisy
minus nocuissem.
Jo* Quid signat ccecus Ule seniculus recalvaster y in^
dice ad Helenam verso 'i
Vit. Homerus est : dicit Helence : qute male tufecis'^
ti j ego bene cantavL
Jo, En hcunar est deauratum ^ admixtis mar»
garitis»
Vit. Margaritce quidem sunt , sed pretii exigui.
Jop Quó spectant finestrce%
\it. Hce in hurtos y ilk impluvium. Híec est dieta^
seu ¿estiva coenatio t en vobis cubiculum , et con^
clave. Cubiculum ernatum est tapetibus , pavi'-
menta contahulato y storeis tecto : en imagines a//-
quot divce Virginis y et Ch^ifíi servatoris. lilcm
ulterce sunt ISiarvissi^ Euriaü , Adonidis , Fo-^
lyxence y qui dicuntur fuisse farmosissimi.
Jo. Quid scriptum est in limine superior i ostiit
Vit. Recipe te in portum tranquiUitatis affectuum^
(a) Livius lib» 2, cap. 12.
(b) Helena filia Jovis, et Lssdse fuít, París au-
tem Priaiiíi Trojse tegis iBlius , Heienaai ^ absenté
viro suo Menelao , rapuit ^ ac secuta Tíojara abdu-
xit. Hinc Trojae excidium orttim#^
CRISTÓBAL CORJST. í6y
gracia de Dios no esiavo en mí vacía. Aquel
otro es de Mucio Scévola.
yo. Ni él es mudo , aunque es Mucio : ¿ qué dice
entre dientes ? .
K/V. No me abrasará , dice , este fuego'^ porque
dentro arde otto mayor y mas activo. El terce-
ro es de Helena : el titulo dice: ojalá siempre
hubiera sido cual ahora soy , no hubiera causa-
do tanto mal.
jfo. 2 Qué señala aquel viejecillo ciego^ medio
caivo , vuelto el índice hacía Helena ?
Vit. Homero es : dice á Helena : yo he escrito
bien lo que lú hiciste mal.
y o. Mira , el 7aquizami está dorado, con algunas
perlas mezcladas.
Vit. Perlas son por cierto , pero de poco precio,
jFo. Hacia dónde miran las ventanas ?
Í^/V. Estas salen al huerto, aquellas al patio»
Esta es la estancia en donde comemos de dia :
ved el aposento y retrete en donde dormimos.
Vedle entapizado , con el suelo de tablas,
cubierto con esteras;^! mirad algunas imágenes
de santa María y de Cristo nuestro salvador.
Aquellas otras son de Narciso , Eurialo , Ado-
nis y Polixena, que dicen fueron muy hier-
mosos.
y^* i Qué hay escrito en el lintel de la puerta ?
Vit. Retírate al puerto de quietud de las pa-^
siones.
h /
1 66 LUDOVICtJS VIVE5.
Jo. Quid in interrore ifoste forium%
Vit, IVe induxerls in partum^fempestaiem^.Jncop'^
clavi illo clauso adversaraur fere prima utensi'^
¡iUé Hoc aiterum tmmbrum 'cst hyb^rnumi vi^
des omnia xtbsaurima , ií? -magis teíéPax :tum by-^
pocaustumb . ^:^ -■ ,*?.,. ■?::: Tí :;■ ■'; :'^:. f-^^
Jo. Ampiius mea^isententia y quám prú cocnatiom\
Ifh^NQmwiimadikrtire^ int^rius eo^
dem vaporario excalfieri3, :
Jé^ Bicijmt cubiQida. áUe^cMáiorocf uhhnuUüm sit
fumalc. Ázji S"e: úú hi :i^:{* »:I *t^^M
N\u,]SÍTon solent esse iñ ecstumiisM -i d;. . T
Jo, QucQ est illa camera , tam ehgmtfrufórnlcata?
\íu Lararium:^ seu sacdluítin/ihi agitur r^s divina*
Jo, Ubi lairina'^ -. -,h í^;^' - -/[---h -v^^v^ :.
yit.r $ úpeme in granarlo hubemus faricam^ná oleat%
in eubi'&uH'S lenim .scaphii$ uíiMf:¡j3tenáJt.inms¿^ et
;$rullis\ et.matuli^.^ r\i^i \Qiñrí^^-\^ ^^ b^ ^-
^Q. Turf imliie Ule ^lev^rmmief , ^l-pibti^ éá in^
.. dices ventorum y omníá qüa ipenusSate ^ qudm.ad"
mirakili arte ? : / ; d ^ ^ ■ : ^,
Vit» Descendamus ; hceé efit.puUna.f hjDC prompiua^
rium y hcec celia vinaria ^ illa penuaria ^ in qua
kiire ififestarhur rapalitaf^ fúrum^ - : > í
Jor jQa¿ tmdemi0StiJ)uc^ futibus ingrestus'i Omnia
Video probé clausa ^ et fenestras cunk claíhris
ferréis,
Vit. Per rimulas ^ et formina.
\
'CRISTOS AL CÓRETE 1 67
j^o. Y en el postigo de dentro las puertas ¿ qué
hay escrito ? '
Vit. No traigas al puerto tempestad. En aquel á-
posento cerrado se guardan de ordinario fas
alhajas usuales de que primero nos servimos.
Este otro cuarto es de invierno : veslo todo obs-
curo y mas abrigado : también la estufa.
jfo» Según me parece es mas de lo que es menes'-
^ ter para comer,
Vit. ¿No reparas que el aposento de mas adentro
se calienta también con la misma estufa ?
^0, Dicen que los aposentos donde no hay chi-
menea están mas calientes.
Vit. No suele haberlas en estas estufas,
^0. ¿ Qué bóveda es aquella tan bien arqueada ?
Vit. Capilla u óíatorio : alli se dice misa.
yo. ¿En dónde está la secreta ?
Vit. Nosotros tenemos la secreta arriba en el
granero ^ para que no huela mal : porque mí'
■ amo en los aposentos usa de servicios , bacines
; y orinales.
y ó. Aquellas torrecillas , pirámides y bolas , y las
veletas de las torres , finalmente todas las cosas,
¡ qué lindas y con qué admirable arte hechas !
Jf/^ Vamos abaxo: esta es la cocina, esta la alacé-
' na, esta la bodega, aquella la despensa en donde
,^ los ladrones nos molestan mucho con sus hurtos.
^óí' i^ox dónde finalmente entran aquí los ladro-
nes ? Todo lo veo bien cerrado , y las ventanas
con rexas de hierro.
Vit. Por los resquicios y agugeros de la puerta.
1 68 tIJDOVICUS VIVES*
Leo. Mures ergo sunt , et wustellóe ^ quce vobis úni'm
versam penum diripiunt.
Vit. Illud est pústicum domúí ^ clausum semper dua^
has serií : affixa et pensili ^ nisi quum adesf
dominus.
Leo. Cur fenestne hce non hahent cancellos ?
Vit* Quoniam raro aperiuntar : spectunt enim aí
angustum angiportum ^ ut cernís^ et obscurmni
raro quisquam hic assidet y aut profert caput :
ideó et ciathrare eas statuit hetus meus»
Leo. Quíbus clathris ?
yiu Fortasse ligneir , nondum est cerium : Interea
repagulum hoc sufficit^
Jo. Qudm amplíe columrtíe , et pórtzcus plena majes-^,
tatislVide ut Athntes illi , et Caryatide/ spe^
ciem prfeferunt enitentium y ut fulctant cedificium
ne ruat , quum nihil agant.
Leo» Tales sunt muJti , qui magna videntur prce--
State , ciím oiiosi ^ et segn'is vivant : fuci , frucn^
tes alienis laboribus» Sed qufsnam est domus illa
inferior ^ huic adjumta , tam tnale materiata , ^#
rimosa ?
Vit. E/í veius edificmm , quoS quta ducehaf rimas,
et Vítium faciebut inoens ^ herur meus decrevit
hanc aiteram d funáumentis erigere : illa nunc
nidulatio est avium , et habitatio murium : sed
J^reviter eam d^moliemur.
CRÍSTOBAL CORET. 1 69
Leo. Luego son ratones y comadrejas que os ro-
ban tuda ia despensa.
F/V. Aquella es la puerta falsa dé casa: siempre
está cerrada con dos cerrojos, uno clavado y
c*-í> pendiente , sirio cuando está el amo*
Leo, ¿ Porqué estas ventanas no tienen celosías ?
Vú. Porque se abren pocas veces : porque salen af
callejón angosto y obscuro , como ves: pocas
vecQS se sienta alguno ó se asoma aqui : por eso
mi amo ha resuelto cerrarlas con rexas.
Leo^ Con qué rexas ?
f[is. De madera quizá : aón no lo sé de cierto: en-
tre tanto basta esta tranca.
jFo, i O qué suntuosas columnas y pórtico mages*
tuoso ! Mira como aquellos Atlantes y Caryati*-
des parece que forcejan para sustentar el edi-
ficio para que no caiga , siendo asi que no
hacen cosa*
Leo. Asi hay muchos, que parece que hacen gran-
des cosas,, viviendo con ociosidad y fiereza:
zánganos que se mantienen del trabajo ageno.
¿ Mas qué casa es aquella de alli baxo , que es-
tá junto á esta , de materiales tan malos y llena
de resquicios ?
Vit, Es un edificio antiguo , que porque se abria
por muchas partes y amenazaba grande ruina,
determinó mi amo edificar esta otra desde sui
cimientos : ahora en aquella hacen los páxaros
sus nidos y habitan los ratones : mas no tarda-
réiuos en derribarla*
I yo LUDOVICUS VIVES.
,, , ,, j^.CHOLA.
.. T^ro (a) y SpudúBUS.
Ty. Qudm ekgans gymnasium ^ et magnificurn f
Haud es se in academia hac reor ullum prces^
fantiuT, '''.''"
Spu, Rectissinie juHicas : adié eiiam ^ quod magif
ai rem facit , me alibi esse eruditiores ma^
^'gistfos y autfrúdsnñohs^ quique majore dexter^^
tate tradant doctrindm, ' ' ■•^-^■■'•
lijOportet igitur magna hic feñ' díscipíinarum o^
percé pretia,
Spu. Eí quidem magnis compendiis discendi.
Ty, Quami docentl ^ . .'
Spii» Amcve te hiñó ocyüs cum inUrfogatione is;tét^
■' -tam- parva y tamque importuna : in re táhti mo^
'^fheHii' inquirendum est d^'mercede ? Nec ipsi , qui
dótente, pacisbuntur i nec discipuíos xonvenit id
"vel cogitare % ecquod preiium potest esie par ?
Nunquamne Aristotelicum ¿liad fando audivis-^^
■'^'fpy Diis ^ parentiBus^: et ma^isiris' p^rem gra-'"
'4Íam non pos se repfndi% D^rjs creavit totum ho'*
• minem , parens gehuit- corpus ^ magister format
animúm, ' ' -^ ■ '■'
'VjvQikid docent isfr\^ éP quandiú ? ^ '
Spu. Habent sua singuli ¿mMparni' ^separata r ^et
(a) Spudeus , id est , industíius , studiosus.
€R1ST0BAL CORET. I7I
I;A E S G ü E LA.
Tyron^ Spudeq.
Ty, i Qué linda escuela y ^é suntuosa! Juzgo
que no hay otra mas excelente en esta uni-
versidad. iV -• -
'Esp. Muy bien discurres: añade también lo que
hace mas al caso, que ni hay en otra parte
maestros mas sabios ó mas prudentes^ y que en-
señen xon mayor destreza.
Ty. Conviene se estimen y aprecien aqui las cien-
cias , y se aproveche mucho en ellas..
E/p. Y á la verdad coii mucha brevedad^ 3e a-^-
prendev . ,_^s <<^\ iM . ^
!ry.¿ Por cuánto enseñan?/ v .:* J^ ^' -^^
£xp. Quita allá con esa pregunta tan íek^^M^n
importuna : ¿en una cosa de tanta impartancia
se ha de preguntar de la paga ?• NiUos^ mismos
maestros conciertan ni pactan cuánto leV han
de dar: ni á los discípulos conviene aun pen-
sarlo : ¿ que paga puede recompensarla? ¿Nun-
ca por ventura oíste en alguna conversación
aquello de Aristóteles , que á Dios-^ á 'tos pa-
dres y maestros nunda kjs ^odemQS^^^Apaga,r, el
bien que nos hacen ? Dios crió á todo el hom-
bre , el padre engendró el cuerpo , el maestro
forma la parte superior y racional.
TySrtS^m enseñan eso3>;y::ícuáfittítíe^fcM f^)
Bspn Cada ,uno^tiene:^U:;^§^irelA aparte ^^yjJrají:
172 tüDOVlCUS VITES.
sunt doctoref varii. Aiii prima elementa arfif
grammaíicíe laboriore ^ atque cerumnose pueris
foto die ingeminant i alii penitiora tradnnt ar^
til : alii rhetoricen y áialecticen , et reliquas
disciplinas enarrant ^ qu<e liberales , seu inge^^
fiu<e dicuntur*
Ty Car eo nomine'?
Spu Quia illis decet unumquemque ingenuum im'^
bui % contra^ qtue sunt illiberales ^ circumfcrane<¡c^
sordidce y qu<e vel labore corporum , ve I manibus
exercentar , servís potius congruunt , et homini^
bus , qui ingenh parum valent. In istis sunt
alii tyrones y aiii batallara^
Ty. Quid istMc verbi est^
Spu. Et ty roñes , et batallar ii ex militia sunt
nomina desumpta. Tyro vetus est verbufH \, de
eo ^qui in militia exerceri incipit : bat aliar iuM
gaUico nomine dicitur is miles , qui jam jre*
mel prnetio {^quod illi batallam voeant^ in^
; terfuit collatis signis , et manum conseruit
cum hoste i ita in paltestra literaria batalla^
^rriuSy vcepit nuncupari Lutetice is , qui publi^^
ce de arte quapiam disvutasset, Hinc desig^
nantur doctores y quos á licentia licemiatos
ajppe/iointfineHus (a) designati dicerentur i fo^
(a) Mellas latiné^ "áetígnati ; quám Itóntiatí
CRISTOBAt COKET. 1 73
diferentes maestros. Unos con mucho trabajo
enseñan á la mocedad los principios de la
gramática, repitiéndoles muchas veces toda el
dia : otros enseñan las cosas mas difíciles del
arte : otros enseñan ia retórica : otros la dia-
léctica y otras artes , que se llaman üDeíales ó
nobles.
Ty. i Porqué se llaman asi ?
£/p. Porque conviene que sea en ellas instruido
cualquiera hidalgo 5 caaiquiera nobieral con-
trario , las mecánicas que se exercitan ó con el
trabajo corporal ó con las manos , convienea
mas á ios esclavos y á los hombxes de poca capa-
cidad. Entre esos unos hay visónos y novicios}
otros ya provectos , bachríieres»
Ty. i Qué quiere decir eso ?
JEjp. Asi iyrones ^ como batallarii son nombres
tomados de la milicia» Tyro es nombre anti-
guo 5 dícese de aquel que empieza á exercitar-
se en la milicia i hatailarius se llama en fran-
cés aquel soldado que ya se halló en algua
choque (que ellos llaman batalla) j y peleó con
el enemigo : asi en ia palestra literaria empeza
á llamarse en París batailario; esto es, provec-
to , aquel que tuvo públicas conclusiones de al-
guna de las artes* Después les asignsn para
enseñar . que por la licencia que se les da lia-
maa Ucervciadoa; mejor se llamarían destina-
1^4 LÜDOVICUS VIVESé
strenio Aocturam adipiscuntur , imposito in cele»
briiate academice piko : ut quasi donetur liberten
te ^ et fíat emeritus. Is est hic supremas honor^
et summüs dignitatis graduSm
Ty. Quis est Ule in tanto comitatu ^ quem clavurit
prcecedunt cum clavis argentéis ?
Spu. Is est rector academice t multi eum sectantur
cfficii gratid*
Ty . (¿uoties in die docentur pueri ?
Spu. Aliquot horis : una pene antelucana ^, duahut
matutinis , et duabus pomeridianis,
Ty, Tandiuí
Spu. Ita fert mos , et vetus academice institutum z
quin et discipuli duabus horis , quce á magistris
acceperunt , retractant , et recolunt , et quasi man^
sum cibum ruminant^
Ty. Tantis clamoribus ?
Spu. Nunc se exercent.
Ty. Ad quidnam ?
Spu. Ad discendum^
Ty> Imó vero ad clamandumi videntur enim nm
disciplinam meditari , sed ptceconium, Ef ¿He al^
ter plañe furit : nam si haberet sanum cerebtum^
CRISTÓBAL CORET. jy^
dos ó señalados : finalmente , consiguen el
grado de doctores, habiéndoles puesto un
bonete con grande concurso de la univ^ersidad :
como que se le da libertad , y queda jubilado'.
Esta es aquí la mayor honra , y el úiumo gra-
do de dignidad.
^X*.¿Q"^^^ ^^ aquel de tan grande acompaña-
miento, que lleva delante los bedeles con las
mazas de plata ?
Es^. Ese es el rector de la universidad ^ muchos
le siguen por razón de su oficio.
2^^ ¿Cuántas veces se enseña á los muchachos al
Esf. Algunas toras : una casi antes de amanecer
■ v, dos por la mañana^ y dos después de mediodia,.
Ty\ ¿ Tanto tiempo ?
Esp. Asi lo trae la costumbre y el antiguo ins-
tiiuto de la universidad: y también "^los dis-
cípulos repiten y repasan lo que les enseñaron
Jos maestros dos horas , y lo rumian como ei
manjar mascado.
Ty ¿ Con tan grandes gritos ?
Esp, Ahora se exercitan.
Ty. ¿ A qué ?
Esp. A aprendefr
Ty, Antes b^en á gritar r porque no parece que
exercitan consideradamente la enseñanza y cien-
cia , sino que pregonan, Y aquel otro ciertamente^
176 tlTDOTICÜ^ VíVEfil.
nec ita vociferaretur , nec gssticularetur , nec i§
iorqueret.
Spu. Hispani sunt , et gaíli , paulo ferventiores t
et ut sunt díversorum dogmatwn , tanto arden-^
tius concertant , quasi fro aris , et focis , ut di"
citur,
Ty. Quid ? Doctores hic sequuntur diversa scita'i
Spu. ínter dum tradunt placita contraria»,
Ty. Quos auctores interpretantur ?
Spu. Non ecsdem omnes , sed ut quisque est perím
tía , et ingenia praeditus. Eruditissimi , et acer-^
rimo judicio scriptores sibi sumunt óptimos quos-»
que , et eos quas classicos vos grammatici ap^
pellatis, Sunt qui ex ignorantia meíiorum adí
proletarios descendunt , atque etiam caphe cen^
sos, Ingrediamur , ostendam vahis puhlicam ^ym^
nasii hujüs bibliothecam. Hcec est bibliofheca,
quce e¿i magnorum vir^rum prcecepto ad ortum
íestivum spectat,
Ty . Papíe I quantum librorum , quantum honnrum^
auctorum , grceci , lalini , oratores , poet^e , his-^
torici , philoiophi , theologi^ et imagines autho^
rum»
Spu» Et quid^m quantum effici potuit ad vivum
exprés sce , ai que eó pretiosiores : firuli omnes^
et plutei querni , aut cupressiní , cum suis ca^
tenulis : libri ipsi plerique omnes táembranacei^
€t variis coloribus miniati.
CRISTÓBAL CORET. 1 77
estáloco! porque si tuviera buen seso, ni gritaría
tanto, ni haria gestos, ni meneos, ni se fatigarla.
Esp. Son españoles y franceses algo mas ardientes:
y como son de diferentes sectas , con tanto mas
fervor disputan , como por la religión y patria,
como dicen.
Ty. ¿ Qué es esto? Los doctores siguen aquí dife-
rentes estatutos y leyes ?
Esp. Algunas veces van opuestos en la doctrina
que enseñan.
Ty. ¿Qué autores interpretan ?
Esp, No todos unos mismos , sino cada uno según
su pericia y capacidad. Los muy doctos y de
mas lindo y vivo ingenio eligen los iTiejores,
aquellos que vosotros los gramáticos llamáis clá-
sicos. Hay algunos que por no saber quienes soa
los mejores eligen los comunes , vulgares y rui-
nes, entremos , yo os enseñaré la librería públi-
ca de ^sta universidad» Esta es la librería , que
según reglas de hombres grandes, mira acia don-
de sale el sol en el estío.
Ty. ¡Oque libros, qué de buenos autores , ora-
dores , griegos, latinos, poetas, historiado-
res , filósofos , teólogos , y retratos de los au«
tores,
Esp. Y en verdad pintados al vivo cuanto se ha
podido hacer, y por eso son mas apreciables :
todos los caxones y estantes de los libros son de
carrasca , ó de ciprés, con sus cadenillas , y los
mismos libros casi todos son de pergamino ^^ y
pintados de diferentes colores.
N
178 LVDOVICUS VIVES.
Ty. Quíf est primas Ule rusticano ere ^ naso re^
pando ?
Spu. Lege titulas»
Ty. Sócrates est , dicit: cur in bibliotheca collocor^
qui nihil scripsi ?
Spu* Respondent sequentes , Plato , et Xenophon :
Quia quod alii scriberent , diicisti» Longum esset
persequi (a) síngalos»
Ty. Hem , qai sunt illi ahjecti in grandi illa
strue ?
Spu. Catholicon y Alexander^ Hugotio y Papias^ Ser-*
monaria , Dialecticce , et Physicce sophisticaa : M
sant , quos capite censos nominábame
Ty» Imó capite deminatos»
Spu Soluta sant omnia , tollat quivoht molesto nos
liberabit onere*
Ty. Vah , quot asinis esset , opas ad istos asportan-^
dos ?
Spu. Miror non es se ablatos ^ qaum tanta sit ubique
asinoram frequentia. Aliquando in eandem cumu-^
lum conjicientar Bartuii , et Baldi , et hujus /a*
rince homines.
Ty. Imó farfaris.
Spu. Non id est humance tranqailUtati damnosunté
Ty. Heas , quid rei sant illi in tam flaxis cucullio^
. nibas ?
(a) Persequi oculis eos singulos , id est , inspi-
cere eos omnes singulos, Persequi emm oculis.
Ídem est ac inspicere*
CRISTÓBAL CORET. IJ(^
Ty, ¿Quién es aqael primero que tiene cara de
rústico y la nariz chata ?
Exp. Lee los tíiuios.
Ty. Sócrates es, y dice : ¿ porqué me ponen en la
librería si no he escrito cosa ?
E/p. Responden los siguientes Platón y Xenofon-
te : porque tú con tus dichos has dado que es-
cribir a otros. Seria nunca acabar ir mirándolos
todos de uno en uno.
Ty. Ola , i quiénes son aquellos desechados en
aquel montón grande ?
Exp Kl Catolicón , Aiexandro , Hugocio , Papias,
los Sermonarios , Dialécticas y Físicas sofisti-
cas : estos son los que llamaba yo de poca esti-
macioa , ó ruines.
Ty. Antes b'en menguados y abatidos.
Esp. Ahí están libres todos , lléveles quien quiera,
y nos librará de una pesada carga.
Ty. 5 Ah, qué de jumentos eran menester para lle-
varles !
£/p. Yo me admiro que no los hayan llevado,
siendo tan grande ia multitud que en todas par-
tes hay de jumentos- Algún día pararán en el
mismo moncon los Bártulos y Baldos , y hom-
bres de la m.isma harina.
Ty. Antes bien del mismo salvado.
Exp. Seria eso provechoso para la quietud publica,
Ty Ola , ¿ quiénes son aquellos de ios capuces taa
largos ?
I 8o tUDOVICUS VIVES.
Spu. DeTcendamus. Batailarii sunt^ qui in palestra^
ingrediuntur altercatoriam*
Ty. Quceso introduc nos illuc.
Spu. Ingredere , sed tache , ac rever enter. Aferi ca^
put j et specta attentus singuta : nam magnis de
rebus disseritury et quas plurimum conducat cog*
nofcere. Ule , quem sedentem asficis sublimem so-"
¡um , et prccses est certaminis , et contentionum
decreíor, quasique (a) agonotheta^ Primum ejuf
munus est loca concertantium designare , ne ull^
sit confusio p aut perturbatio praeire volentium.
Ty. Quid sihi vult pellitum epitogium ?
Spu. Ea est epkestris doctoralis , insigne ordinis^ ae^
dtgnitatis iHius, Homo est in paucis eruditas :
quique et in leéione candidaiorum. Theologice pri^
mas tulit , et ai eum doctissimus quisque priman
dsfert ex hoc ordine.
(a) iíigonotheta , muaerarius , id e^t , qui lu-
dos populo exhibebat , príefectus iudorum , certa-
miaum preses , et judex. Patrus Motta , agonis
dispositor , seu praefectus , qui pr^mium in quoli-»
bet Iudorum genere propoait. Lege Virg, lib. j^
ffineid. á v, 42. usque ad 30J. Adinstar iiiius cor*
poralis pugn.:^ h^ec aofíiiiia pugnas intellectuali Vi-
ves accoramodat.
CRISTÓBAL CORETi, l8x
3E^^« Baxemos. Aquellos son los que dixe provec-
tos 5 que entran á disputar.
Ty\ Éatraaos por tu vida allá dentro*
Ésp» Entra , pero chiton , y con reverencia* Quí-
tate el sombrero , y atiende y repara con aten-
ción cada cosa en particular , porque se disputa
de cosas graves , y que importa mucho saberlas.
Aquel que ves sentado solo en aquel lugar ai-
to^ es el presidente y sobrestante del certamen ^
y él dispone y ordena las contiendas y dispu-
tas 5 y es como Agonotheta (a). A éi toca pri-
n?eramente señalar en dónde se han de sentar los
que disputan , para que no haya alguna confu-
sión ó perturbación de aquellos que quieren pc-^
nerse delante.
^y. i Qué significa aquel manto cubierto de pie-
les de martas ?
jEj^p. xAquel es el hábito doctoral y capirote, in-
signia y divisa de aquel orden y dignidad. Es
hombre de los mas doctos : y que en la elección
de los que aspiran á leer teología tuvo el pri-
mer lugar , y todos los mas doctos de este or-
den le dan la ventaja.
(a) Agonotheta es nomhre griego t en tiempo de
los gentiles era el presidente de los certámenes , /w-»
chas de los gladiatores , fiestas y juegos ; él los orde^
maha , disponía , y exhüia al pueblo , y proponía los
fremios, A semejanza de aquella lucha y pelea cor-^
J^oral , acomoda y aplica Vives estos nombres á la
intekctuah ''
I 82 LUPOVICUS VIVES.
Ty. Et Baldum ajunt íectum es se primam suo annáé
Spu. lí vero vicit cnmpetitores úmnes ámhitu , et as^m
tu ^ non scientid.
Ty. Quis est maciíentus Ule , et pallidus , qmm re^
ii^ui imprtunt ?
Spu. Js est propugnator , qui impetum omnmm
sustinet : et ex immoáicis vigiliis maciem^
ac palioretn contraxit : magnos is habet in re
fhilosúphica , et iheologica progres sus. Hau
tace jam , et ausculta % nam qui nunc oppugnaty
acutissime , ac subtilissime solet excogitare ar^^
gumenta , et accerrime urget propugnato-m
rem , omniumque sententia cum summis in hac
disciplina comparatur , et scepe adigit con-»
certaiorem ad ( a ) recantandum. Perpende quO'^
" modo Ule conatus est éludere , quomodó alter
confutavit valide , ratione inconfutabili , et
quam ilíe diluere non poterit : jam et jacU'^
lum hac est inevitabüe , argumentum hoc
est plañe AchiUes invincibilis , jugulum pC'»
tit : non poterit propugnaior se tueri ^ statim
dabit manas , ni si subterfugium aüquot mit-^
tat ei Divus aliquis in mentem. Hem profli^
gata est quastio , solertia decretoris. Jam
solvo tuam linguam , loquere quantum voles z
nam iste , qui nunc impugnat , vappa est^
pugione pugnat plúmbeo , et altius tamen cta^
(a) Latiné etiam Paiinodiam canere venusté
jdiciíur.
CRISTÓBAL CORET. iS^
Ty* Y dicen que la primera vez se ha leído á Bal-
do en su año.
JExp. Aquel venció á sus competidores con sobor-
no y astucia , no con la ciencia.
Ty. ¿Quién es aquel macilento y pálido á quien
los demás acometen ?
Esp. Aquel es el sustentante , que responde y da
solución á las cuestiones y argumentos , y sufre
el impetuoso fervor de los que le acometen; esto
es , que le arguyen : y está flaco y pálido de las
demasiadas vigilias : él es muy adelantado en la
filosofía y teología. Ah , calla ya , y escucha,
porque aquel que disputa ahora suele discurrir
su argumento con mucha agudeza y sutileza , é
insta y aprieta mucho al competidor ó coopo-
» sitor ; y en sentir de todos compite con los mas
doctos en esta ciencia , y muchas veces obliga
al contrario que se desdiga. Repara cómo aquel
quiso burlarse y engañarle , como el otro le ha
convencido con un argumento invencible , y
que él no podrá soltar : también ya este tiro es
inevitable , que no admite instancia ni réplica :
por cierto este argumento es un Achiles inven-
cible , ai cuello tira : no se podrá defender el
sustentante , luego se dará por vencido, si algua
Santo no le dicta alguna escapatoria. Oyes, ya
se ha concluido la cuestión por la industria y
prudencia del presidente. Ya no te encarga el
silencio , habla cuanto quisieres , porque éste
que ahora impugna es floxo , vano , de poco in-
genio j poca agudeza, pelea con puñal de pio-
rno, y levanta sin embargo mas la voz que los
1S4 LUDOVTCUS VIVES.
mat quám cceterL Observa , videbis eum á pug-»
na raucum d^scedere : hoc est rei pe?peiuum:
et quantumcumque re -pulsa sint ejus tela , urget
nihiiosecius pertinarijer quidem , sed incffica^
ctter : nec unquam vult habere argumeníum
suum pro d- relicto , nec acquiescere , ve I defen^
dentis responsione , vtl decreto prcesidis» Is , qui
nunc certamen ingreditur^ delicatule petit veniam
á decretare , comiter prcefatur^ argumentatur iti"
valide , discedít semper fessus , etiam anhelans^
tanquam arduo mínete foríiter perfunctus* Dis^
cedamus.
CÜBICÜLUM , ET LUCUBRATia
Piinius , Epitectus ^ Celsus ^ Didymus.
Pli. Hora est á meridie quinta : heus Epictete^
claude mihi fenestras istas , et infer huc lumina
ad íucubrandufHs
Ep. Quce lumina ?
Pii. Infere a dum hi adsunt , candelas (a) sevaceas^
aut céreas , ubi recesserint , toUetis eas , et sta-^
luetis hio mihi lychnüchum^
Cel Quorsum id ?
Pli. Ad lucubrandum.
(a) Alii sepaceas> Ne legentem decípiat littera&
permutatio : idern enim est sepum , quod sevufíit
Hac voce usus est Apuiejus.
CRISTÓBAL CORET. 1% $
6emas, Repara , verásie ¡r de la disputa ronco :
€s?o siempre Ío hace él: y por mas que se hayaa
rebatido sus tiros y saetas^ esto €S ^ sus.argu*
mentes , i.asia no obstante eso á la verdad coa
pertinacia , mas no con eficí^.cia : y nimca qnie-
re que su argumento se dexe por inútil y perdi-
do ; ni quiere parar, ni quedar satisfecho con ia
respuesta dei que defiende, ni escuchar ai presi-
dente. Aquel que ahora empieza el argumento,
pide con blandura ucencia al presidente , habla
con cortesía, arguye con floxedad , siempre se
va cansado^ también suspirando y jadeando, co-
mo que ha hecho alguna pesada hacienda. Va-
mos de aquí.
EL APOSENTO Y LA VELA.
Plinio, Epitecto^ Celso^ Dldymo.
P//. Ya son las cinco de la tarde : oyes Epicteto,
ciérrame esas ventanas, y iraeme aquí luces para
velar.
Ep. i Qué luces ?
P/? Mientras que estos están aquí , velas de sebo ó
de cera : después que se hayan ido las quitareis,
y me pondréis aquí el candil.
Cel ¿ Para oué fia es eso ?
P/i. Para vílar.
lS6 LUBOVICUS VIVES,
CeU Quin stúies potius de mane ? Tum enitn vtde^
tur y et temporis ratio , et qualitas corporis invi^
tare , quum est mínimum vaporum in cerebro^ pe*
racta concoctione illa evaporatoria*
PIL Etiam ha:c hora tranquillissima esty quum quies-^
cunt , et silent omnia , atqae iis qui prandent , et
ccenant non incommoda. Nam sunt qui coenant tan^^
tum more prisco : alii prandent solúm ex plació
tis recentium medicorum : alii , et prandent ^ et
coenant more gothico„
Cel. An non ante gothos erant prandia ?
Pli. Erant , sed levia , gothi morem invexerunt , hit
in die saturum fieri,
Cel, Qua de causa Plato mensas Syracusanas dam^
nat y in qutbus quotidie exaíurantur bis.
Pli. Ex eo cola gas , fui s se raris simas.
CeL Sed missa isthcec faciamus, Cur lucubras aA
lychnum pctius ^ qudm ad candelam ?
Pli, Propter flammam cequabilem , quce minus Icedit
oculos. Illa enim crips patio myxi officit oculis ^ et
sevi odor inamcenus est.
Cel. Utere cereis y quorum odor non est ingrátus.
Pli. Myxus est in his magis tremulus : nec va^
por sallubris , et in sevaceis ellychnium est /i-
CRISTÓBAL COREn I 87
CeL ¿Porqué antes bien no estudias por la tnafiana ?
Poique entonces parece que la comodidad del
tiempo y la disposición del cuerpo convidan
cuando hay poquísimos vaporeasen la cabeza, he-
cha ya Ja digesdon que evapora.
P//, También esta hora es muy quieta, cuando to-
das las cosas reposan y callan , y conveniente
para los que comen al medio dia y cenan. Por-
que hay algunos que cenan tan solamente, como
acostumbraban los antiguos: otros soÍo comen á
medio dia , según las órdenes de los médicos
modernos : otros comen á medio dia y cenan co-
ma acostumbraroíi los godos.
Cel. ¿ Por ventura antes de los godos no se comia á
medio dia?
Pli\ Se comia , pero poco : los godos introduxeron
la costumbre de hartarse dos veces al dia.
Cel. Por eso Platón condena las mesas de Siracusa,
en las cuales comían hasta hartarse dos veces lo-
dos ios dias los siracusanos.
P//. De alli podrás colegir que fueron muy raras.
CcL Mas deKemos esas cosas. ¿ Porqué antes bien
velas á la luz del candil , y no á la luz de la
vela ?
P//\ Porque es la llama igual , que daña menos los
ojos: porque la mecha ó pávilo se encrespa : y
hace blandear la llama , y daña la vista y ojos,
y el olor del sebo no es deleyíable.
CeL Quema cirios , cuyo olor es agradable.
P/'". La mecha ó pávilo en estos es ma$ trému-
lo : ni su vapor es saludable : y en las cande-
l88 LUBOVICUS VIVESÍ.
neum plerumque , non xylineum : ut propol^ isti es4
rebiis ómnibus quorum compendium cum fraude^
Infunde oleum in lucernam hanc , profer acu my^*
Sium , et exfunga,
Epi, Quám hceret fungus acui ! Signum dicunt ess^
'piuviíe , quemadmodum est apud Virgilium (a) i
Sciníiliare oleum , et putres concrescere fun-
. gos,
Pli» Adfer etiam furcinulam , et emunge candelam
hanc : ne projicias fungum in pavimentum , ne
fumiget : sed opprime intra furcinulam , quando
est contecta. Profer mihi pallam lucubratoriam^
prcelongam illam pellitam.
CqL Ego te tuis libris commendabo (b). Minervam
tibí opto propitiam,
PJi. Paulum maiim : vel quod dicere debui^ Christum
^ésum^ Dei sapientiam.
Cel. Portas se Christus Minervie fábula adumbratur^
quce ex Jovis cerebro sit nata.
Pli. Statue mensam super tibicines in cubículo.
Epi» Mavis mensam^ quám pluteum%
Pii. Etiam , hoc quidem tempere : sed pone supra
mensam pluteolum,
Epi, Stabilem^ an volubilem%
Pii, Quem males. Ubi est Didymus meus áb stU'-»
dtis ?
Epi. Eo illum accersitum.
(a) Virgil. lib, i. Geotrg. v. 392.
(b) Minerva Jovis fiiia absque matre. Hsec Dea
sapientiag , artiura qnoque ^ et laaificii , textur^-
que inventrix esse perhibetur.
CRISTÓBAL CORET^ I 89
las de sebo de ordinario el pávilo es de lino , no
de algodón: de modo que estos revendedores
regatones , engañando á ios que conr.pran , bus-
can ganancia con fraude. Pon aceite en este
candil , saca coa un alfiler la mecha , y quita
esa pavesa,
Epi. ¡ Cómo se agarra la pavesa al alfiler ! Dicea
que es señal de lluvia , como se lee en Virgilio:
Scintillare oleum , et futres concrescere fungos.
P//. Trae también las tixeras , y despavüa esta
candela : no eches la candela en el suelo para
que no humee , sino apágala dentro las íixeras,
ya que son cerradas. Traeme aquella capa de
velar muy larga , aforrada de pieles.
CeL Yo te encomendaré á tus libros. Válgate Mi-
nerva.
"Pli. Mas quiero que me valga S. Pablo , ó lo que
debía decir , Jesucristo , sabiduría de Dios Pa-
dre.
Cel, Por ventura Cristo es dibuso de la fábula de
Minerva , que nació del celebro de Júpiter.
P/i. Pon la mesa sobre sus pies en el aposento.
Epi. ¿ Mas quieres la mesa que el atril ?
"Pli. También le quiero al presente : mas pon en-
cima de la mesa el atril.
Epi. i El de tornillo , ó el firme ?
TU* El que mas quisieres. ¿ En dónde está Dídy-
mo 5 que me sirve cuando estudio ?
£p. Voy á llamarlo.
190 LUDOVICUS VIVES*
Pii, Et huc adducito puerum (a) exceptoremí nam
lubet aliquid dictare^ Da tnibi tilos calamos , et
ferinas duas , aut tres cannce amplíe , et thecam
Jpulverariam, Profer mihi ex armario Ciceronem^
et Demosthenem : tum ex plúteo codicem excerpto^
riumy et regesta majuscula : audin ? Et mea scbe^^
día y in q^uibus libet nonnulla ex^oíire.
Di. Non arbitrar ^sfescbedas tuas in plúteo , sed in
scrinio conctavis.
Pli. Id vero ipse scrutator. Adfer mihi Nazianze^
num*
Di. Non no SCO.
Pü, Líber est minime spissus , consutus , et tectut
membrana ruditer. Adfer quoque codicem quintum
d primo.
Di. Quod est lemma illius ?
Pli, Xenophontis commentarii : líber est expolituf^
tectus corio cum uncinulis : et umbilicis cupreis.
Di. Non invento.
Pli. Nunc memini : in quarto loculamento eum repo^
sui , illinc prome. In eo loculamento non sunt nisi
libri soluti , et rudes , quales recens adferuntur
ab officina.
Di. Ecquod corpas Ciceronis poscis ? Nam sunt
quatuor.
(a) Id est, qui scribat quod ego protiileritn.
Qui profert , dictare : qui scribit, excipere dicitur.
CRISTOS j^L CORET. Í9I
P//. Y ha?: venir aqui al escribiente , porque quiero
dictar algo. Dame aquellas dos ó tres plumas de
la caña ancha y la salvadera. Traeme del ar-
mario á Cicerón y á Demóstenes : también trae
el libro de apuntamientos del caxon , y los re-
gistros mayores : ¿oyes? y mis papeles sueltos,
que escribí de repente , que quiero perfeccionar
y enmendar en ellos algunas cosas , y darles la
última mano.
Di. No pienso que están los papeles en el caxon,
sino en el escritorio de la- recámara.
TU. Mas eso tu lo verás y escudriñarás* Traeme al
Nazianzeno.
Di* No le conozco.
TU. Es un libro ligero de tomo pequeño , encua-*
dernado , cosido y cubierto de pergamino no la-
brado. Traeme también el sexto libro,
DL i Qué título tiene ?
P/i, Comentario de Xenofonte : es un libro puli-
do, bien encuadernado , cubierto de cuero , cla-
veteado con tachones de cobre y manecillas de
lo mismo.
Du No le hallo.
P/i, Ahora me ^cuerdo, le puse en el cuarto caxon^
sácale de alli. En aquel caxon no hay sino li-
bros sueltos por encuadernar , cuales los traen
de nuevo de la imprenta.
Du ¿Y qué tomo de Cicerón pides? Porque son
cuatro»
192 LUDOVICUS VIVES,
Pli. Secundunu
Epi. Nondum est relatum á Ubrario glutlnatore , cui
dcdimus nudius , ut puto , quiñi us.
Di. Qtidm p!acet tibi hcec penna ?
Pli. Non sum in eo valde soiicitus , qucscumque in
manus venit ^ ea sic utor tanquam bona.
Di. Hoc habes Ciceronis.
Pii. Conquiescei reclude mihi Ciceronem: aperi^ evoU
ve adhuc tria aut quatuor folia ad quartum Tus-^
culanarum qucestionum : quaere ibi de mansuetudi'-*
ne j et Iceíitia»
Ep¡, Cujas sunt hi versus ?
Di. Eyas ipsiuSf quos de Sophocle vertit : quod facit
sane lubens , ac proinde S(epe,
Epi. Erat credo ad carmen componendum satis aptus.
Di. Aptissimus , ac facillimus : nec , ut illa sceculOy
infetix , contra quam existimant plurimi*
Epi. Sed tu quomodó iniermisisti studia poetices ?
Pli. Aliquando repetemus successivis horis y ut spe^
ro: nam hahet multum levamenti ab studiis gra^
vioríbus, Defessus sum jam studendoy meditando^
scribendo , sterne mihi lectum.
Epi. In qno cubículo ?
Pli. In lato illo , et quadrato , et tolle ex angula
anaclinterium (a) : transfer in cmnationem : pom
(a) Anadinterium est nomen verbale grsecum,
ab aaaciino cornposito e?f príep- ana. id est re , et
sirnpiici clino. Unde anadino , latiné reclino , re-
cubo. Anaclinterium, lectus. Cama para dormir y
descansar.
CRISTÓBAL CORjCT: 1 9 J '
P/í. El segundov\^
£p/. Aún no le ha vuelto el librero que le encua-
derna^ áquieti le dimos, según juzgo, cinco dias
há.
P?. ¿Qué te parece de esta pluma?
*P?¿ Yo en eso no pongo cuidado , así escribo con
cualquiera que me viene á las manos , como si
fuese buena.
Di. Esto tienes de Cicerón.
í//. Está quedo : desátame á Cicerón ^ ábrele,
vuelve tres ó cuatro hojas mas hasta el cuarto
de las Tusculanas cuestiones : busca en donde
habla de la mansedumbre y alegría.
JEpi. ¿ De quién son estos versos?
Di. Del mismo, que ios vertió de Sófocles: lo que
hace á la verdad con gusto, y por eso muchas
veces.
lEfi. Creo que sabia componer versos. ^
2)/. Los hacia muy buenos y con mucha facilidad:
ni era desgraciado poeta, según aquel tiempo,
contra lo que muchos piensan.
Epl ¿Mas tú cómo tías dexado el ©stirdío de la
poesía? '^^'■-'^ • - ' '
P/i. Algún tiempo volveré á estudiaVIa á ratos-
perdidos , como confio : porque dá mucho ali-
vio y placer después de los estudios serios y
graves. Ya estoy cansado de estudiar, de pea*
sar , de discurrir , de escribir , componme la
cama.
Epi. ¿En qué aposento? -- >"^ ::
£//. En aquel ancho y cuadrado, y quita del rin-
cón el catre, pásale á la pieza de coí»ei;: -: pon so-
O
194 tUDOVICUS VIVES.
super culcitram piumeism alteram tomenti lanei»
Vicie ut fulera leen sint satis fírma^
Epi. Quid refert tua , qui non cubas in aherutra
spondarum , sed in medio ? Sed salubrius foret , si
hctus esset duriory et qui corpori resisteret.
Wu Talle cervical , et pro eo repone pulvinos dúos :
et in hoc cestu malo plagam illam , quám arcta
istkcec lintea.
Epi' Sine lodice ?
Epii* Etiam.
Epi. Algsbis : nam surgís ah studiis extenúalo cor^
pore.
Fii. Injice ergo per ist roma aliquod leve,
Epi. Istud ? Nullum aliud stragulum?
Pii. Nullum: si sentiam frigus in lecto^ poscam
plus (a) vestium: aufer illa peripetasmata i nam
ad cuiices ejxcludendos malo conopteum»
Epi. Cuiices paucos hic sensi ^ puJices , et pedicuhs
satis multas*
Pli. Ego'-v^ró mirar te aliquid sentiré y qui sic dor^
miaf y et stertas»
Epi. Nema dormit meliusiqudm qui non sentit qudm
male dormita
Pli. Nihil horum animalculort^ ^ quibus per ces^^
(a) Vestes non modo sünt illíe , quibuS indui-
mur , sed quibus ínter dormienüum legimur. His*
panéy rop^.
CRISTÓBAL CORET. l()$
bre el colchón de pluma el otro de lana : cuida
que los pies y columnas de la cama estén firmes.
Ep¿. ¿Qué te importa eso á ti, que en ningún la-
do duermes , sino en medio de ella ? Pero serisí*
mas saludable si la cama estuviera mas dura y
resistiese al cuerpo.
P//. Quita el cabezal , y en su lugar pon dos al-
mohadas: y en este calor mas quiero ese cober-
tor sencillo que esa sábana gruesa.
JEpi. ¿Sin manta ?
VIL Sí.
JSpi, Tendrás frió : porque te levantas de estudiar
extenuado el cuerpo.
P/i, Pon pues algún paño de la tapizería.
Epi. ¿Ese ^ y ningún cubtetodo?
P//. Ningún otro : si sintiere el frío en la cama,
pediré mas ropa: quita aquellas cortinas y cie-
lo de la cama , porque mas quiero el pave-
llon (a) para ahuyentar los mosquitos.
"Epi. Aqui pocos mosquitos he sentido ; pulgas y
piojos muchos.
P/í. Mas yo me admiro que tu que asi duermes y
roncas sientas cosa alguna.
Epi. Ninguno duerme mejor que el qu^ no sien-
te cuan mal duerme*
'Pli. Ninguno de estos animalillos que en el estío
(a) Conopf , conopofy llaman los griegos al mas--
quito ; conopion , al pavellon de la cama , defensa de
mosquitos. Los latinos , á imitación de aquellos , di^^
cen conops y opis ^ conopceum , ¿eí. El mosquito en la^
fin se llama culex , culicis^ ds la palabra aculeus ^¿l
aguijón con que pun%a y saca sangre.
196 tüDOVICUS VIVES.
tatem in cuhiculis infestamur, tam movet nauseatn^
quám cimices odore illo teterrimo.
Epi. Satis bonus proventut est eorum Lutetm^ ac Lo*
vanii.
Pli. Est genus ligni , quod illas creat Lutetite , e$
a^gilla Lovanií. Colloca hic mihi horologium ex-
citatorium , et obicem infigito ai horam quartam
matutinam : ñeque enim voló diutius dormiré^
Exalcia me 5 pone hic sellam plicatilem in quá
sedeam : mátala in scabello sit mihi juxta lectulum
aparata ; nescio quid hic olet male : suffias paulu^
lum thuris , aut juniperi. Cañe hic mihi lyrd ali-^
quid lectum ingredieníi y more Pythagorico , uí
citius obdormiam y et somnia sint pla^idiora.
Epi.
Somne , quíes rerum , placidissime somne Deo-'
rum (a),
Pax animi , quem cura fugit , qui pectora Ion-
gis.
Fessa ministeriis fulcis, reparasque laboru
(a) Ovid* Metam. lib» 11» v. 214^
CRISTÓBAL CORST* Xgy
nos atormentan en las camas y aposentos , me
provoca tanto á vómito como los chinches con
, aquel malísimo olor.
Epi. Bastante abundancia hay de ellos en París y
Lovaina.
PIL Hay en París una calidad de madera que
les cria , y en Lovaina los cria el barro. Ponme
aquí el relox despertador , y pon el fiador á las
cuatro de la mañana, porque no quiero dormit
mas. Descálzame , pon aqui la siJla de goznes
para sentarme : esté prevenido el orinal en el
escaño junto á la cama: no sé qué mal olor sien*
toaqui: quema un poco de incienso , ó de ene-
bro , y haz sahumerio. Cántame alguna cosa
con la vihuela al uso de Pitágoras , para que
duerma mas presto y con mas 4ulzura»
Epi.
O sueño , quietud de iodo^
ó amado aun de los Dioses^
paz del ánimo ^ que ahuyentan
de el cuidado los dolores^
que á los pechos fatigados
de el cansancio les socorres^
y de su afán les reparas
las fatigas y dolores.
198 rUBOVICUS VIVE5.
C U L I N A.
Lucullufy Apiciut (a), Pistilkrius {b)^ Abliguriñuf.
Luc. Ef tu popino ?
Api. Simu
Luc. Ubinam agís ?
Api. In popina galli gatUnacei i num egei me ?
Ltic* Etiam , ad nuptiar*
Api* Sine me domum transcurrere , ut prcecipiam
, uxori quemadmodutn sint tractandi gamones^ quos
seto non soleré in civitate deesse^tutn etiam ad^
ventores.
(a) i^pposité Vives noster sequentia nomina
huic prsfixit dialogo, Apicius omnium nepotum
fuit princeps^ cui parum visum est , et principum
congiaria , et capitolii vectigal comessationibus
devorasse , nisl suae etiam guise monimentum po-
steris reliquísset^ conscriptis de gulae irritamentis
aliquot libris. Hunc-suo sasculo vixisse , testatur
Séneca.
(b) Pistülum , J j instrumentum , quo in mor-
tarío quipiam tundítur, [majadero ^ mano de morte^
ro , ó almirez) á pinso, id eist ferio , assidaé percu-
tió. Unde pistillarlus , qui pistillo tundit. En ro^
manee llamamos majadero al neeio por ser boto de in-*
genio.
Abligurinus, ab abligurio, ex ab, et ligurio com-
posito venit. Significar autem ligurio hispanicé,
gastar la hacienda en golosinas. Quare de Pistilla-
rio ídem ac de Apicioesto judicium.
CRISTÓBAL COREn Í99
LA COCINA.
Luculo, Apicio (a), Pistiiario (b), Abligurino*
Luc. Eres tu bodegonero ?
jipi. Sí
Luc. ¿ En dónde habitas ?
Apu En el bodegón del gallo : ¿ me has ménestet
por ventura ?
Lucm Sí , para unas bodas.
Api. Desame ir corriendo á casa para mandarle á
mi muger como se ha de portar con los rufianes,
que sé que en esta ciudad no faltan , y foraste-
ros también»
(a) Apicio , el mayor glotón , que en comer y he^^
her^ no solo desperdició su gran patrimonio^ sino tO"
do lo que queda referido baxo la plana del latín.
(b) Pistillarius^ es lo mismo que majadero. Véa-
se alli mismo. Abligurinus , es lo mismo que lame
platos.
3 00 LUDOVICUS VIVES.
Luc. Atidin tu ? Reverles me in vico lapídeo^ in teií^
buf sutorum*
Api. Continuó aderOi
Luc. Bene est , ingredere culinam.
Api Heus Pistiílari ^ et tu Abligurine , ignem in
¡are extruite sub fumali grandibus Ugnis , et
quantum fitri poterit aeapnis.
Pis. Puíaf te esse Romee? Hic tabernas (a) coctilitlar
non habemus , é quibus Ugna coctilia promuntur z
habebis bene árida.
Api. JVi ira sii (b) , tu Abligurine suffitor feries
aculas siifjiando.
Ahlu Imó biham ¡argius , vce vino»
Api. Vas aqucc. Nam vinum hodie non attinges , si
sim sanus : noto mihi everias ollas , et auxilias
confringas , et cibos carrumpas.
Abli- Non vult arderé hic ignis.
Api. Injice fasciculum aliquem sulphuratarum ^ eP
fomitiim frustula aliquot cum his assulis.
Abli, Exiincius est prorsus^
Api. Transcurre ad (edes próximas cum hatyllo ^ e$
adfer ncbis torrem aliquem pr<egrandem , et prU"
ñas bene incensas.
Abli. Meiallarius est illic dominas ^ nec sinet car^
bonem unum sub fornacibus sibi detrahi , citius
oculum.
(a) Taberna'coctilitia , taberna , in qua ligna
vendebantur cocta, ne fumum emitterent.
(b) Ni ita factum sit, vel fuerit, id est, á vobia.
CRISTÓBAL CORET^ 201
iLuc. ¿ Oyes tu ? A mí me hallarás en la calle em-
pedrada, en la zapatería.
A^i. Luego iré allá.
Luc. Bien esiá , entra en la cocina.
A^i. Ola. , Pistilario, y tó, Abligurino, haced fue-
go en el hogar de leña gruesa , y que no hu-
mee cuanto fuere posible.
P//.^ ¿ Tú juzgas que estás en Roma? Aqui no te-
nemos tiendas en donde se cuece la leña : la
tendrás bien seca.
Afi, Si no lo hicieres asi, tú , Abligurino, sahu-
mador , perderás la vista soplando : te saltarán
los ojos,
Abíi. Antes bien bébete mas; ay del vino,
Aj)i, Ay del agua. Porque hoy no probarás el vino
si yo tengo entendimiento : no quiero que me
trastornes y rompas las ollas y pucheritos, y me
eches á perder la comida,
Abli. Este fuego no quiere encenderse , no quiere
arder.
Api. Aplícale un manojito de pajuelas azufradas (a)
y algunos pedazos de yesca , con estas rajitas.
Abli, Del iodo se ha apagado.
Api. Ve á toda prisa á la casa que esti mas cerca
con el badil , y irae algún tizón grande y as-
cuas bien encendidas.
Ahíi Está alli el alquimista, dueño de ella, ni
permitirá que le saquen un solo carbón de la
(a) Del uso de estas pajuelas ó pailetas que se
venden por las calles de Valencia , ya hablaron
Martial en el epigr. 98 , lib, i. contra Cecilio , y
lib. 12 , epigr. J7 , y JuvenaU
2C2 LUDOVICÜS VlVEflf.
Api. Non est metallarius , sed metallicida : ito ergá
ad furnum. Quid adfers ? Titionem magis quám
iorrem ?
Abli. Non hahehant f runas carbonis.
Api. Quid malum carbonis % Cespitum hic dixeris.
Tu furciila hac move ligna , et agita fomitem , at
, ignem concifiat : sume (a) fyrolabem , asine.
Abli, Quid rei esf isthuc verbum ?
Api. Forfex ignaria , pruniceps,
Abli. Quid mihi cum verhis grcecanicis , quasi á^-
sint latina ?
Api. Etiamne asini sunt grammatici ?
Abli. Quid mirum , quum et grammatici sint asinL
Api. Fac finem altercandi : voló carbones aliquot^ aut
cespites accendas mihi in hoc foro ^ ad testuacia
¡ente incoquenda : suspende ahenum ad ignem , ne
desit aqua calida : tum in cacabum injice armum
illum ncrvecin^ , cum bubula salita : cucumam
igni admove cum vitulina , et agnina : in (b) chy^
tropode elixabimus orizam.
(a) Pyrolabe grsecé , pruníceps latiné , á ca-
piendis prunis. Pyrolabe venit ex graeco pyr , py-
tos , id esi ignis, et lambano, id est capio,
(b) Chytropus, á chytra, as, olla, et pus, odos,
componitur ^ et inde conflatur haec vox chytroptiSj
odis , olla pedes kabens.
CRISTOS AL CORET. SCJ
fragua ; mas presto se dexará sacar un ojo.
Api. No es alquimista, sino destruye metales: an-
da pues ai horno. ¿ Qué traes ? Un tizón cha*
muscado , en vez de traerle bien encendido.
Abíi: ¿No tenían ascuas de carbón?
Api. ¿ Qué dices de carbón ? mal haya tu alma*
Dixeras aqui de céspedes. Levanta tu la leña
con esta horquilla , aviva y atiza la yesca, para
que prenda en ella el fuego : asno, toma las te-
nazas.
Abli. ¿Qué es eso que has dicho?
Api. Las tenazas del fuego, que con ellas tomamos
las brasas encendidas.
Abli. ¿Qué tengo yo que ver con las palabras
griegas , como sí faltasen latinas ?
Api. ¿ Por ventura también los asnos son gramá-
ticos ?
Abli. Qué maravilla , cuando hay también gramá-
ticos asnos.
Api. Dexate de porfiar : yo quiero que me encien-
das en este fogón algunos carbones ó céspedes,
para cocer poco á poco la comida en estas oilas
de barro : cuelga la caldera al fuego para que
no falte agua caliente : pon también en el cal-
dero aquella espalda de carnero , con la carne
de buey salada : pon al fuego el caldero con la
carne de ternera y de cordero: coceremos el at-
roz en el alnafe (a).
(a) Hornillo portátil.
204 XUBOVICÜS VlVESé
AbVu Quidpülli'i
Api. Coquentur in auxilia ccreay qu<e stanno esf illita^
quo sapor sit gratior : sed non tam matüre , verua
proferes sub nonam , et pinguaria. Lucium hun&
sines in aqua lusitare paulisper^ tum exentsrabis^
Abli. Carnes' , et pise es in eadem mensa ?
Api. Máxime , more germánico.
Abli. Atqui húc non placet mediéis.
Api. Medicince non placet , mediéis placet. Ego stu^
pidum hunc grammaticum tantüm esse existima-^
bam , medicus etiam est.
Abli. Nunquamne de quiestione illa audtvisti , utrum
sint in civitate plures medid , an stulti ?
Api. Qms te detrasit in culinam , quum sis tam sa^
per da ?
Abli, Adversa mea sors.
Apu Imó^ quod manifestum est ^ segnities tua ^ et so^
cor día , et gula , et lucrad tus , et ingluvies , et
animus degener^ ac ahjectus : ideó ambulas nudis
pedibus , semiamictus veste obsoleta , et naiibus
breviore.
Abli. Quid tibi cum mea paüpertate?
Api» Níhil omninó , nec velim esse. Sed ai
rem , ne prceter rem plura quám oportett
satisne sunt h<ec jussa , superque infixa , et
inculcata ? Scilicet vobis nunquam satis. Da-^
CRISTÓBAL CORET. 20 f
"Ain. ¿Y los pollos?
ApL Se cocerán en aquel puchero de cobre estaña-
do para que la comida tenga mejor sabor 5 mas
no tan aprisa : cerca de las nueve sacarás ios
asadores , y con que recoger la grasa. Dexarás
que este sollo (a) juege un poco en el aguai
después le sacarás las tripas,
'Abli. ¿Carne y pescado en una misma mesa?
Api. Sí , á la alemana,
Abli. Mas á los médicos no agrada esto.
Api. A la medicina no agrada , á los médicos sí.
Yo juzgaba que este tonto solo era gramático, y
es también médico.
íáí/i. ¿ Nunca por ventura has tenido noticia de
aquella cuestión , si por ventura hay en la ciu-
dad mas médicos , ó mas tontos , ó mas necios?
ApL'iQméa te ha metido en la cocina siendo tan
sabio ?
Abli^ Mi mala fortuna.
Api* Antes bien , lo que se ve claramente , tu ne-
gligencia , íloxedad 5 tu golosina, tu glotone*
ría , y tu vil y baxo ánimo ; por eso vas descal-
zo, medio vestido con un vestido viejo, que no
llega á tapar las asentaderas.
•4¿'^¿? ¿Qué tienes tú que ver con mi pobreza?
Api. Nada á la verdad , ni quisiera serlo. Mas ^a-
mos á lo que importa , no sea que digas mas
de lo que es menester íuera de propósito: ¿ ce ^^
ban mandado por ventura estas cosas , y dicho
y redicho bastantes veces ? Porque á vosotros
. nunca se os dice bastantemente, D^me rrús jii$-
(a) Especie de pescado.
2o6 LÜDOVICÜS VIVES.
mihi meam hraccam : nam forat luhet prodire^
continuó adero (a) : cedo tudiculam insigne arti^
nostrce : hoc est meumf ulmén , et tridens.
Pis. Heus Abligurine , statue ky irías illas in urna-*
rio , et hanc bubulam abluito diligenter^ et confri''
cato in labro.
Abll. Etiamne tu hic quoque imperas ? Unus impe^
rator unís castris sufficit , culinte uni unus non
sufficiet ? Facito ipse : tu es acrior exactor openey
quám ipse magister culina. Non vocabo te posthaQ
Pistillarium , ssd stimulum acutum.
Pis. Imó voca me (b) onocentron. Frange tu erg9
vitulinam hanc in (c) epixenio. Comminue paulu^
lum hujus casei , ut spargamus per hanc offam.
Ahli, Quomodo y mana?
Pis. Non , sed tyrocnesti. Instilla huc guttas aliquo^
ole i ex lecytho.
Abli. Dicisne ex hoo capsace?
Pis. Statue hic mortarium»
Abli. Quod istorum ?
Pis. Illud (eneum cum pistillo ejusdem metalti*
Abli. Qua gratia ?
Pis. Ai terendum petroselinum hoc.
Abli. Satius est in pila id fíeri marmórea , pistilh
ligneo.
(a) Id est , da.
(b) Onos, u, graecé, latiné asinüs: centren,
u , graecé , latiné stimulus.
(c) Epixenios grascé , latiné truncas | in quo
coqui carnes secant.
CRISTÓBAL CORET. 7.0 J
,tiIIos porque quiero salir fuera ; luego volveré :
dame el cucharon ó cazo , que es la principal
insignia y divisa (a) de nuestra arte : este es aii
rayo y tridente.
P¿/. Oyes tu , Abligurino , pon esas vasijas en el
vasar, y lava bien esta carne de buey, y friégala
en ellibrillo (b).
Abli. ¿También mandas tú aqui por ventura ; bas-
ta un' general para un exéccito , y no bastará
uno para una cocina? Hazlo tú : tú eres mas exe-
cutlvo mandón que el protococinero. Yo no te
llamaré mas Pistilario , sino aguijón agudo.
Vis. Antes bien llámame aguija asnos. Corta pues
tú á pedazos en el tajador esta carne de terne-
ra. Desmenuza un poco de este queso para po-
nerle encima de esta sopa.
Abli. ¿Cómo, con las manos?
Tis. No, sí con el rallo. Echa poco á poco aqui al-
gunas gotas de aceite de la alcuza*
Ahli. ¿ Dices por ventura de esta aceitera ?
P/x. Pon aqui el almirez.
AblL ¿ Cuál de estos ?
Tis. Aquel de metal con la mano de lo mismo.
AblL ¿Para qué?
Píj. Para majar este peregíl.
Abli. Mas vale majarle en el mortero de mármol,
^ con la mano de madera.
(a) Como lo es de Júpiter el rayo , de Neptuno
el tridente.
(b) Del nombre ¡atino labrum^ í.
2o8 LUIÍOVICUS yiVES.
Pis. Quceso camilla , sicut comuevtstu
Abli. Ego nolo Ccosar es fe , atribulare ^er Britanñ^
nos , Scythicas pati pruínas.
Út sapiant fatuae Fabioram prandia beííe (a),
O quám Sccpé petet vina , píperque coquus ?
Pis. Fabíorum , an Fahrorum ?
Abli. Quícre á ludimagistro loripede , et pro Fahríi^^
referes egregium colaphum in gena, vei in bua^.
Pis. Sic est homo ? ^^
Abli. Vir strenuus , et fortis , et manu promptas *
celeritate manuum compensat lingute tarditatem.
Pis. Credo urnulam cervisiarumx exiccatum babeo
palatum , guitur^ fauces.
Abli.
Et gravis attrita pendebat cantharus ansa (b),
Claudere quse coenas lactuca solebat avorum (c),
Dic mihi , cur nostras inchoat illa dapes?
(a") Mart. lib. iSvepig. 13. (b) Virgil. eclog. tf#
V. 17. (c) Mart. lib. 13. epigr, 14.
CRISTÓBAL CÜRET, "lO^
Vit. Canta por tu vida como has siempre acostum-
brado.
MU. Yo no quiero ser César , correr la Bretaña,
y padecer los hielos de Scitia.
Porque insípiiaf no sean
las azelgas desabridas^
que solían de los Fahiof
ser la ordinaria comida^
f^ cuántas veces pedirá
quien cuida de la cocina^
de las especias el gusto^
y del vino la delicia ?
Tis. i De los Fabios , ó de los Fabros ?
Ablu Pregúntalo al maestro estevado (a), y por los
Fabros llevarás un lindo bofetón en el carrillo,
'ó mexillas.
Vis. ¿ Hombre de esa condición es?
Abli. Es hombre valiente y fuerte , y ligero de
manos : con la ligereza de las manos recompen-
sa la torpeza de lengua.
P/V. Dame el jarro de cerveza, tengo seco el pala-
dar , la garganta , las fauces.
Abli. T de la asa , qué gastada habia,
el muy pesado cántaro pendia^
Dime , iporqüé la lechuga^
que nuestros antepasados
por postres comían , ahora
nos sirve de primer plato ?
De las carnes de una puerca^
que es de la marca de Ancona^
hecha longaniza vengo.
(a) De pies torcidos.
P
aio LUDovicus vive;?.
Filia Picenae venio lucanica porcae (a) :
Pultibus bine niveis grata corona datur«
Api. Unde tu didicisti adeó (b) rapsodein,
Abli. Inservivi nuper in Calabria ludimagistro cui'^
dam poetastro , qui scepe numero ccenam aliam non
dabat mihi, quám cantillationem centum versuum,
quibus mirificttm ajebat saporem inesse. Ego verá
paululüm pañis , et casei maluissem ^ aquce erat
satis domi , et licebat nobis de puteo bibere ex ani^
mi sententia : inde ego quum esuriens concessis-^
sem cubitum , pro epulis ver sus illos ruminabam,
et concoquebam : nec mihi aliud visum est reme^
dium ad buUmiam illam depellendam ^ quám cU'*
linariam arripere.
Api, Quca lili prcebebas ministeria ?
Abli. Quce Ccesar reipublicce : ego eram illi omnia,
eram illi á consiliis^ etsi nihil unquam egeret con'-
silio : á secretts , quum nihil haber et secreti , ne
latrinam quidem : ego fundebam ei aquam lavan^
dis manibus , quas nunquam abluebat : ego serva^
bam ejus thesaurum.
Api. Quem thesaurum^
(a) ídem ibidem , epi. 34.
(b) Id est , carmina pangere , ceíitones recita-
re , versas hinc inde contexere , et consarcinare.
ClCtífdBAL CORST0 21 t
' T)e aqui grata la corona
se da á las candidas puches ^
(¡ue es comida muy sabrosa.
Api ¿De dónd^ has aprendido tú á componer cen-
tones (a) ?
Abli. Serví poco há en Calabria á un maestro po-
bre poeta, que de ordinario no me daba otra
comida, que una canción de cien versos , que
decía sabían admirablemente. Pera yo mas qui-
siera un poco de pan y queso : agua habíala
bastante en casa , y se nos permitía beber del
♦ pozo cuanta queriamos : habiendo yo después
ido á acostarme hambriento, en lugar de comida
rumiaba y digería aquellos versos : ni me pare-
ció que habia otro remedio para echar y apar-
tar aquella grande hambre canina, que hacerme
cocinero J ^-^
yípi. ¿Qué servicios le hacías ? i
Abli. Los que hacia César á la república t' yo era
todo para él , era su consejero , aunque jamas
necesitaba de consejo : era su secretarlo, siendo
asi que no tenia algún secreto , ni aun secre-
ta (b); yo le daba aguamanos, aunque nunca SO
las lavaba : yo guardaba su tesoro.
Api. i Qué tesoro ?
{di) Centones llaman cierto género dé poesía remen"
dada de diversos pedazos de uno , ó diferentes auto-'
res, haciendo de todos ellos un cuerpo y una contextura»
(b) Secretas se llaman las necesarias ó letrinas,
por estar en parte secreta y desviUda*- Aqui viene
mas apropósito secreto que necesaria ni ietrinay pafu
que juegue la palabra secreto , secreta.--
ai2 tüDO VICUS VIVES.
Abli. Schedaf aliquot pessimarum canfilhnaruffí^
quas tineic exedebant , et opici mures arrodebanK
Api. Imó dacti mures ^ qui malis poematis dent&m
injigebant.
TRICLINIUM (a).
Aristippus (b) 5 Lurco (c),
Arist. Jgíí/íl tu tam será surgís, et quidem semisom^
nis'i ,
(a) Triclinium grrecé , latiné conclave , ccena-
culum , comedor^ ó sala donde se come* Erat enim
locus in quo discumbebant , et coenabant, á tribus
lectis, quos in eo sternebant , nomen habens. Nam
tres mensas in convivio veteres apponere solebant,
et cubantes coenare. Vide Horat, i, serm, satyra 4.
Et quatnvis triclinion sit dictio mere graeca , ita
tamen recepta est in latinam coloniam , ut eá uta-
mu r tamquam latina, Ejus etymologiam vide apud
Vossium.
(b) Aristippus philosophus Socraíis auditor fuit.
Hic dicere solebat : Lautiorem victum nulli impe-
dimento esse ad bene vivendum, Voluptatem etiám,
bonorum; dolorem , malorum finem constituebat,
(c) Lurco, as ; iurcor, aris; lurco , onis. Lur-
cones dicebantur gulosi bonorum suorum consump-
tores , comedones, edaces, á lura. Harum omnium
jdictionum etymologiam vide apud Vossium, ubi
satis abunda oimis.
CRISTOS áL CÓRET» ^ I J
^Wí. Algunos papeles de coplas mu^Tlnálas que
comían las polillas y roian los ratones asque^
rosos.
Api* Antes bien sabios ratones ^ que mordían las
malas poesías.
hk SALA DONDE SE €OMEi
ea especial días de bodas ó convites. ,
AristipOj Lurco.
^iAfit. j Porqué te levantas tari tarde , y ala vwi^
dad medio dormido ? ^^ "
■:.M-"mu';-
a 1 4 í^uDoy icus vives*
$MX. Mitum est me es se toto hoc die expé^ireciúfff^
.. adeó heri edimus ^ et hibifrtus^
Aris. Imó ut appareí devorastiyingurgitasti^ohruif'*
ti te epulis yjet vino, : sed: ubiñam omrasti cdoceni^
Lur. yJpud Scopam in convivio.
Aris. Qüinfoñur more grí^cQ i^^^ {^oodri^
'" quám latino verbo convivium ?
Lur. Biwca buécam impellebar y intritUTee ^ et-^condi^
menta velUcabant , atque instigabant desidentem
stomachum , et appeiéntiam non pat^ délas*
sari.
S$}^* Rffy^ ~ í^^i ordine omm4¡ , ut vel auditiom
ipra videar mihi interessei^ ét qu4si vobiscüm po^
tare : ut Ule qui in caupona Hispanice dúos gran^
des panes comedit ad od^^rem perdicis assñ , quo
odore utebatur pro opsonio*
Lur. Quis enarrarit omnia ? Majus negofium id fue--
rit , quám vel emisse , vel apparasse , vel quoá
omnia superat , comedisse,
Aris. Assideamus in hoc saliceto , ad crepidinem hu-»
jus ripulce : et quando sumus otiosiy pro collocutio^
ne aliis de rebus utemur hac ipsa : gramen erit
nobis vice pulvinorum : innitere hac ulmo*
Lur. In herba y an non humor nocebit ?
Aris. Quid ? Insanis ? Humor in ortu caniculce ?
(a) Symposion graecé , latiné compotatio. La-
tini dixere convivium , quia vitas conjunctionem
habeat ^ ut ait Cato major apud Ciceronem.
CRÍSTOSAL CÓRÉT¿ 2 I f
tiur. Milagro es que yo me haya dispertado en
todo el día, tanto comimos y bebimos ayer.
Arh. Antes bien, según se ve, tú tragaste , te
hartaste y embutiste de comida y vino: mas ¿en
dónde cargaste la barca ?
ittr. En el convite en casa de Escopas.
Aris. ¿Porqué antes bien no le W^mdi^ symponon^
como acostumbran los griegos , y no conviviüm
en lengua latina ?
Lur^ Un bocado empujaba á otro; los guisádillos-
y salsas picaban é incitaban á mi estómago re-
miso , y no de^íaban cansar el apetito* ■
Aris. Cuentamelo todo como por su orden , porque
con solo oirlo referir me parezca que me hallé
alli y y que casi bebí con vosotros : como aquel
que en el bodegón de los españoles se comió dos
grandes panes al olor de una perdiz asada, el
cual olor le servia de vianda para comer con el
pan.
Lur. ¿ Quién contará todas esas cosas ? Mayor he*
gocio fuera ese , que haberlo comprado , ó ha-
berlo aparejado , ó lo que es mas, haberlo co-
mido.
'Aris. Sentémonos en este sauzal , junto á la mar-
gen de esta ribera pequeña : y ya que estamos
ociosos , en lugar de otras cosas hablaremos
de esto mismo: la yerba nos servirá de almoha-
da : arrímate á aquel olmo.
Lur. ¿ En la yerba , por ventura , no nos hará mal
la humedad ?
Aris. ¿ Qué es eso ? ¿ Estás loco ? ¿ Humedad al
principio de la canícula ?
7, X 6 LUDOVICUS VIVES,
TuUt* Antea recusabam y nunc animus prurit mihi
recensere tibij plusqiiam f astutas : de convivio so^
lúm qucerebas , accipies etiam de domino , et de
tricliniqxfogabas ut loquerer y efficiam ut mox
pauló silentium roges , indicas , imperes -j ut Ara^^
bius tihícen yqui ad canendum obala conducitur^
adtacendum tribus^
Atis* Tu veré quantum lihuerit , non eris motestur%
quandoquidem in opaco loco consedimus ^ et oratio^
nem tuam carduelis , illa vel adjuvabit , vel ai
barmoni^m moderabitur : ut orationem C» Gracchi
servus fistulator.
li-ur. Qi4ÍA isthuc est rei ?
Aris» Postquam tu feceris narrandi finem , audies de
Gracchisy et GraccuHs , et de GrcecuUs»
Lur, Deambulabamus forte transverso foro ega^ et
Thrasybulus , nacti plusculum otii quám sole^^
Plus : adjunxit se nobis Scopas» Is á nobis poit
primas salutationes , et blandum congressum , eoe^
pit vehernenter contendere , ut póstera die , qui
hesternus fuit , apud se essemus : excusare nos^
primám ^ alius alia : ego autem vadimonium
CRISTÓBAL CORET. ^IJ
lur. Antes rehusaba, ahora esioy inquieto, y tengo
como una comezón , hasta decirte mas de lo que
pides; tú solo preguntabas del convite, sabrás
también del dueño, y del comedor : me suplica-
bas que hablase, yo haré que de aqui á poco me
supliques , me mandes que calle : como músico
de Arabia , malo de comenzar , y peor de aca-
bar. El gMtero de Bujalance , un maravedí por
que taña , y diez porque acabe (a).
Arií. Mas tu di cuanto quisieres, no me cansarás,
pues nos hemos sentado en un lugar ameno, y
aquel gilgueriró, ó te ayudará á decir, ó hará
digas á compás , como aquel criado que tocaba
la flauta á Cayo Graco cuando oraba.
Lur, i Qué es eso de Graco ?
Aris. Cuando tú acabares de contar yo te diré lo
de los Gracos , Graculos y Greculos,
liur. Nos paseábamos casualmente Trasibulo y
yo atravesando el mercado , habiendo logrado
un poco mas espacio que acostumbramos: Esco-
pas se asoció á nosotros. El , después que nos
saludamos y tratamos recíprocamente con apa-
cibles caricias , empezó á pedirnos con mucho
esfuerzo , que al otro dia , que fue ayer , co-
miésemos en su casa : nosotros primeramente
(a) Dícese de aquellos , que para comenzar alga-*
na cosa les han de rogar, y después de comenzada no
quieren dexarla : es vicio propio de los canteres y
rntUicos, Díxolo Horacio^ lib. i; sermón, sat^ 3. z>. i.
Ómnibus hoc vitium est cantoribus ^inter amicos ut
nunquam inducant animum cantari rogati ^ injussi
nunquam desistant.
/
2l8 LUDOVICUS VIVES.
grave j ef apud prcetorem valde irritahilem. Sei
Ule j ut Ubenter ostendat suam^nagnifiaeníiam^
quasi de capite ageretur^ orsus est accuratum s^r^
tnonsm : quid multa ? Addiximüs , ne mohstus es^
se pergeret. i
Arís. Scin , queenam faerit causa convivii%
Lur. Quce tándem quaeso ?
Aris. Est quidem ipse homo loeuples , ornatus argm*
to y veste y supellectile : sed emerat phialas argen^
teas tres deauratas^ et pateras sex : periissét pre^
tium , ni aliquos invitasset ^ quibus ostentaret: et
alióqui eum Ule existimat esse divitiarum fruc^
tum : habetque uxorem ^ d qua exstimulatur ai
profusionem. , quam illa magnificentiam nuncupaU
Lur. Heri ergo sub meridiem convenimus in ejus
triclinium, -q^
i^ris. Qualis erat ccenatio ? í >.
Lur. Hypcethra , in opaco frigoreí omnia sané ap'*
parata y ornata ^ exculta : nihil deerat ad ele^
gantiam , splendorem , et lautitias» Plañe pri'^
mo ingrefsu exhilarati sunt omnium oculi , et
animi , aspectu illo pulcherrimo , atque arnos'^
nissimo. Erat ahacus ingens y plenus bonis va^^
sis materiíe omnis : ex auro , argento , crysm^
tallo y vitro y chore , murrha : alia etiam vilio^
ris materice , stahnea , cornea^ os sea , lignect^
CRISTOS AL CORBT. IIC)
nos excusábamos dando cada uno su razón por-
qué no podia: yo decia que tenia una asignación
de muicha importancia delante un alcalde co-
lérico ^bilioso ^ que se krita faciltíí^nte» Mas lél,
para mostrar su bizarría , como si le fuese en
ello Ja vida , comenzó una arenga en que se es-
meró su cuidado^ ¿para qué he de decir mas ?
Admitimos el favor paira que no prosiguiese en
^ molestarnos.
láríi". >¿ Sabes porqué os convidó ?
£/ar. Dime, qué fue la causa ?
Aris, El ciertamente es hombre rico, tiene mucha
plata , ricos vestidos y alhajas ; también habia
comprado tres copas de plata doradas , y seis ta-
zas: hubiera malgastado el dinero si no hubie-
ra convidado á algunos para que las viesen : y
á mas de eso , él ju'Xga"tíué ése es el^frutb de las
riquezas : y tiene una muger que le incita á que
sea pródigo , que ella llama bizarría.
Lur. Ayer pues cerca de medio dia nos juntamos
, ..en su sak (ie convite.
Arh. ¿Cuál era ?
iirí¿r.> La descubierta, fresca y sombría: todo esti^ívo
bien aprestado, adornaídd y aliñado : ninguina
cosa faltaba para el aseo , para el lucimiento y
esplendidez. Ciertamente asi que entramos nos
alegramos todos ext€?riür é interiormente de ver
aquella hermostira y amenidad. Habia un apa-
rador lleno de buenos vasos de toda materia,
de oro , de plata , de cristal, de vidrio, de mar-
fil , -de búcaro: también habia otros de mate-
ria mas baxa , de estaño , de hasta , de hueso,
f220 LUDOVICUS VIVES.
testacea , sen figulina , in quibus ars commenda-^
bat vilitatem substantica : nam erant toreumata
fermulta j omnia expolifa y extersa y fulgor pene
prcestingebat oculos. lllic vidisses dúo magna mal'-
luvia argéntea , oris deauratis : umhilicut eraf
aureus cuín insignibus [illius. Habebat utrumque
malluvium suum gutturniüm , quorum epistomium
erat dcauratum : stahat et alterum aquiminarium
viíreum , fístula deaurata cum pollubro figlino^
operis Malacensis , probé sandaracato. Phialcs
omnis generis , et argentefo du^ ad vinum gene^
rosissimum.
Aús. Ad usum meum ámpullas vitreas malim ^ aut
etiam testaceas y ex iis qUíS lapideae dicuntur.
Lur. Quid facías % Ita est hominum ingeniumi non
tam in bis queeritur commoditas , quám opinio di^
viiiarum.
Aris, Isti opulentissimi sceptus videntar aliís talef^
sibi inopes : ideó nullus finís proferendi , et inge^^
rendí oculis , prcesertim qui nullam habent aliam
honam artem , qua fidant. Sed per ge.
tur. Erat cymatium ahaci tapete villoso tectum^
ex Turcica usque allato , positce erant duse men-*
sulce procul ab abaco , cum quadris , et orbibut
argentéis : unicuique additum erat suum salinu^
lum , cultellus ^ pañis , et mantile. Sub abac<k
CRISTÓBAL CORIST. 111
ele box , de barro , en los cuales el primor del
arte hacia apreciable la vileza de la materia:
porque habla muchas cosas esculpidas de talla,
relieve , todos pulidos , limpios , el resplandoc
casi deslumbraba. Alii hubieras visto dos agua*
maniles , ó fuentes grandes de plata , con sus
bordes dorados : el medio , ó , digámoslo asi , el
ombligo era de oro , con sus armas. Cada fuen-
te tenia jarro , cuyo pico estaba dorado : habla
otro de vidrio , el caño dorado, con una fuente
de barro de obra de Málaga , bien embarniza-
do. Habia garrafas de todo género, dos de pla-
ta para el vino de ley.
'ArU. Yo para mi servicio mas quiero redomas de
vidrio, ó también de barro, de aquellas que
llaman de piedra.
líur. ¿Qué harás? Ese es el natural y calidad de
los hombres : en estas cosas no se pretende tanto
la utilidad y provecho , cuanto se desea les ten-
gan por ricos.
Aris. Muchas veces parece á los otros que esos ricos
lo son en realidad , mas á ellos les parece que^
son pobres : porque nunca paran de poner á vis-
ta lo que tienen , en especial aquellos que no
tienen otra facultad buena , ó arte de que con*
fien. Mas prosigue.
liur, LsL delantera , fachada y sobrehaz de! apa-
rador ó credencia estaba cubierta coa un tapete
avellonado , traido de Turquía ^ habia dos nie-
sas pequeñas apartadas del aparador con ta-
jadores de plata cuadrados , y redondos para
trinchar : para cada uno habia su saleríto^
222 LUBOVICUS VIVES.
refrigeratorium , et csnophora grandia. Tum seií^
lia varia , sell(e , bisseliia , et domince sella plica-
filis parata , visendi aperis , cum pulvino sérico,
et suppedaneo»
Aris. Pone tándem mensam, et explica mappam : nam
mihi intestina prce fame rugiunt.
Lur. Erat mensa (a) cibila ingens segméntala ope^
ris tessellati anti^ui , quce fuerat principis D¡^
ccearchi.
Aris- O mensa antiqua , quám dispari domino domi'»
naris !
Lur. lllam ipse emit in auctione satis magno , solum
quod illius fuisset , ut aliquid haberet principis^
Datar aqua lavandis manibus , primüm magnis
recusationibus , et invitationibus mutuis^ et ceden^
do invicem»
Aris, ídem factum est in consessu , quum quisque se
inferiorem altero facer et , illum extolleret comita^^
te arro^antissima y quum unusquiUbet potiorem se
reliquis ómnibus censeret,
Lur. Sed dominas jure suo distribuit loca , J^-
crata est mensa á puerulo breviter , et per^
functorie y et non sine rhytmo Quod appo-^
situm est , et apponetur , Christus benedicere
(a) Cibilas mensas, á cibis , vocabant romani,
Auihores sunt Varro , et Festus. Nunc pro quali-
bet mensa , cui prandentes accumbimus, hoc no-
men sumitur.
CRISTÓBAL CORIET. 22 f
cuchillo, pan y servilleta, Baxo el aparador
habia una cantimplora y grandes frascos de vi-
no. También habia diferentes asientos y estra-
dos, sillas de un asiento , sillas de dos : también
habia prevenida para la señora una silla de goz-
nes , que era de ver cómo estaba labrada^ con
una almohada de seda , y con su tarima.
Aris. Pon finalmente la mesa y desplega los man-
teles , porque las tripas me braman de hambre.
Lur. Habia una mesa redonda para comer, grande,
taraceada á lo antiguo, que habia sido de un
principe.
Aris. O antigua mesa, ¡qué diferente dueño tienes
ahora !
Lur. El la compró «n la almoneda , y la pagó lo
bastante, solo porque habia sido de aquel, para
tener alguna cosa.de príncipe. Nos dieron agua
para lavar las manos : primeramente cada uno
lo rehusaba mucho , convidándonos reciproca-
mente , y rindiéndonos unos á otros.
Aris. Lo mismo sucedió al sentarnos , confesándo-
se cada uno inferior al otro , alabándole con
una cortesía llena de soberbia , teniéndose cada
uno por mejor que todos los otros.
Lur. Mas el amo de casa, por su autoridad , repar-
tió los lugares en que cada uno debia sentarse,
bendixo un muchacho la mesa con brevedad,
como de paso, y en verso consonante» Bendiga
Cristo cuanto hay, y habrá en la mesa. Cada
224 LUDOVICUS VIVES.
dignefur\ Expiicat quisque suum chtromaefrum^
et injicit super humerum sinistfumi hinc cul--
tello repurgat panem , si quid non satis putet
. á ministro purgaium : nam decrustatus erat a¿^
positus*
Axis. Sedehatis commode'i
Lur. Nunquam commodius»
Aris. Non potuistis male prandere : nam reliqaa saf
icio suppeditatum iri redundantefy si qua modo
fuerant in macello.
JLfUr. Nusquam verías , copiaque ipsa nocef. Astat
mensce structor^ cult ellos , et furcinulas* compo^
nens : ingreditur magna pompa architricUnus cum
longo agmine puerorum , et exoletorum , qui ¿"ex-
íabant fercula primi missus.
CONVIVIUM.
Scopas 5 Simonides , Crito ^ Democritus^
IPoloemon.
Seo. Ubi nohis Simonides ?
Cri. llHco dixerat se venturum , simul ac conveñissef
debitorem apud forum.
Seo. Recte habet : á debitore facilius se extricabit,
qudm á creditore.
CRlWÓBj^L^ COK^r. 2 2 5
uno desplega su servilleta, la echa ^obre el hom-
bro izquierdo : d^sf^u'és l'impia eupaa con el cu-
chilla, si conoce que^ho le ha ikhpiado bastan-
temente el que sir ve á la mesa y parque ie ha*
bian puesto sin cciítegiav ^
^m, ¿ Estabais bien sentados ? ^ vj^^i^ ; ^ ,.^í
i«r. Nunca mejor.
Aris* No pudisteis c!é!kar de comer bren : porque
las demás cosas estoy muy eiertü que se os ad-
ministrarían con abuíldáncia, camo las haya ha>
bido en el mercado.
Lufm Nunca mayor verdad, que la misma abundan-
cia es nociva. Estaba presente el que servia á la
xnesa, componiendo los cuchillos y tenedores :
entró con grande psteuitacron el refitolero ^ con
grande escuadrón de nifibs , y otros mayores,
que no crecerán mas , que sacaban los primeros
platos* . -
EL CONVITE, tí :feANQÜETE.
Scopas 5 Simónides ^ Grito ^ DemócritOj
Polemon.
Seo. ¿Qué se ha hecho Simónides ?
Cri. Dixo que ái instante vendria j-luego que ha-
blase en la plaza á un deudor suyo.
Seo. Bien está : mas fácilmente se desembarazará
^ del deudor , que del acreedor; -'r ': ;
Q • '
iií^*^ tuBovicus vívese.
Cri. Quid istbuc ?
Seo. Sicat in victoria helli conditionet fert victor^
non victus. Nam á debitare^ cüm ipse idem vo'-
y leti á creditorCy cum aiter. Sed convenistisne oni'^
^ nes ^ ut erat condictum ^ relicta domi severitate^
afferentes vohiscum hilaritatem , temores , venus^
tutes ^ gr alias i
Cri. Tlane ita spero; et erimus^ sicut moneíM. Var^^
ro y belli hominesí
Seo. Reliqua mem cUrce sunto.
Cri. Ecce tihi Simonides.
Seo. Fccliciter^
Si. Et vohis fauste^
Seo, Expectatissime»}
Si. Plañe russicam^. ñamj^d prandendum eram in-^
vitatus , non ad expmanium* SMdqutesojfui va-
Yis diu in moTa% ,?^m, .. ,
Seo. Non valde.
Si. Cur non accumhehatis sine me ? Essetis saltem
r-rprocemiati de frsciibus ^ quibus ego non admodtm
'capior» " ^
Seo, Bona verba j te absenté assedissemus ?
Cri* Satis (a) comitafum : exordiamur jam opus»
Optimum panem , et levissimam : non plus habet
ponderis , qUam si esset spongia : siUgineus esí
setanius : industrium habet is pollintorem*
Seo. Roscius est pistrini curator.
(a) Comitatum est gignendi casus numeri muí*
titudinis , á recto QomítaS; atis.
I
CRISTÓBAL CORETé ^'^7
Cru ¿CómoasU
Seo. Como €n la victoria el vencedor da la ley al
vencido ; porque del deudor podrá escaparse
cuando quiera éí mismo : áel acreedor cuando
quiera éste ¿ Mas os habéis juntado iodos , como
quedó concercado , dexada en casa la seriedad y
gravedad, trayendo en vuestra compañía la ale*
gría , donaires y gracias ?
Cri. Asi lo confio á la verdad : y seremos hombres
de buen humor, como aconseja Marco Varron.
Seo. Lo demás queda á mi cargo.
CrU Ahí tienes á Simónides,
Seo. Seas bien vpnido.
Si. Y vosotros muy bien hallados.
Seo. Muy deseado.
SU Lo he hecho como un. rústico : porque estaba
convidado á comer , no para que me esperaseis*
¿Pero decidme , he tardado mucho ?
Seo. No mucho.
Si. ¿Porqué no os sentabais á la mesa sin mí?
Hubierais á lo menos empezado por la fruta, que
á mí no me gusta mucho.
Seo. Éso podia ser excusado^ ¿ no estando tú nos
sentariamos ?
Crz. Basten las cortesías y cumplimientos : manos
á la obra» Muy buen pan y muy ligero : no pesa
mas que si fuese una esponja ; es de candeal de
harina bien cernida ; tenéis buen molinero y pa-
nadero.
Seo. Roscio es el que, cuida. del molino»
2a8 LUDOVICUS VIVES.
Sí. Nunquamne in id conjicitur ?
Seo. Absit , tam frugi servas ?
Dem.Adfer mihi {^) autopjrum. -*
Si. Mihi vero secundarium , aut typhaceum*
Seo. Cur talem ?
Si. Quoniam audivi^ ét ita sum expertus , minus we
esse cüm pañis non est sciti saporis.
Seo. Heus puer^ adferto ei panem cibarium , et vulga-'
rem etiam ex atro , siita mavult : ita demum ju"
cundissime convivabimur ^ si quisque quod máxime
collubitum erit , sumpserit.
Pol. Pañis hic , quem tu t ant opere probas ^ spongio^
sus , aquaticus est : malo densiorem.
Crí. Mihi vero non displicet spongiosus , modo ne sit
speusicius : hic vero etiam hectas attollit , quoi
focacei solent faceré : cúm sit , ut satis apparety
fornáceas.
VoL Cibarius hic pánis y et acerosas est j et acetosas^
typhaceum dicas. '
Seo. Sic consaeverunf nastfi agricolte triticum omne^
quod important , acerare prius in villa , et miscere
multis generibus seminum j sapor autem ex fer^^
mentó est nimio.
(a) Autopyros, epitheton pañis, ex quo fúrfures
non sunt subiaü. Cibarius pañis alius est ab auto-
pyro. Autopyros enitii is est , ex quo nihil nequfe
poiiiais, ñeque furfuris e^ccretum est, Cibarius ve-
ro dicitur is , cui bona pars pollinis adempta QSt^
quiquíi ex magna parte furfuraceus ese.
CRISTÓBAL CORJST. 2 2^
Si. ¿Nunca le ponéis por ventura á la tahona ?
Seo. Eso no , ¿aun criado tan hombre de bienj,
tan honrado ?
Dem. Traeme pan de harina sin cerner.
Si. Traeme empero para mí pan del mediano, 6 de
centeno.
Seo. i Porqué pides de ese ?
Si. Porque he oído decir , y lo he experimentado
asi , que cuando el pan tiene mal sabor no como
tanto,
¡^eo. Oyes, muchacho, traele pan del moreno, y
común también , si de ese quieres mas : asi fi-
nalmente comeremos muy á gusto si cada uno
tomare de lo que mas le agradare.
Pal. Este pan esponjoso, que tú tanto alabas, tie-
ne mucha agua : yo mas quiero del sobado.
Cri, Pues á mi me agrada el esponjoso, con tal que
Bo se haya cocido aprisa : mas éste aún levanta
ampollas , está olivado , lo que suelen hacer los
panes cocidos al hogar , siendo asi , que según
se ve , está cocido en el horno.
JPoA Este pan de mozos y gente común es también
granzoso, agrio y avinagrado , dirás que es de
centeno.
Sed. Asi acostumbraron nuestros labradores meter
primero en la casa de campo las gtanzas en el
trigo que aqui traen, y mezclarle con otros mu-
- chos géneros de granos ; pero ese sabor que tie-
ne es de la demasiada levadura.
!2 30 rUDOVICÜS VlVEÉé
Pol. Nullum hominum genus est hoc frauiuleníiüf t
non male faciunt , nisi cüm nesciunt.
Ctu Pañis hic non est satis fermentat as,
Dem. Puta te hodie judceum^ qui azymo vescebantur
jussu Deim
Cti. Id quidenij quod homines essent píssimii ui
interdicta est illis suilla (a) qud nihil patato gra^
tius , nec si modérate sumas , salubrius. Et qui^
dem azyma jussi sunt comedere cum ¡actuéis agre^
stibus , quce sunt perquam amarce^
Pol. Illa omnia sensus halent altiores , omittamus
h<eo.
Seo. Et quidém disputationem de pane. Si deopsonii^
fuerit tanta controversia magna erit in tota con^
viviú discordia^
Ctu Accidet nimirum , quod Horatius inquit :
Tres mihi convivan prope dissentire videntur (6)^
Poscentes vario muitum diversa palato.
Seo, Appone lances illas , et tympana cum cerasis^
et prunis , et malis granatis , et persicis pomiSf
et persicrs pnecocibus.
Pol. Cur M. Farro dixit, convivas non déhere excede^
re numerum musarum^ cüm de eo numero non cons»
te tí Alii enim ponunt tres , alii sex , alii nov&m ?
(a) Isaíae^j. v. 4.
(b) Horat. lib. a, epist, í, v. 61.
cristójSal eoRET* a^i
Poh No hay calidad de gente alguna mas trampo-
sa que ésta : no hacen mal sino cuando no saben
cómo hacerle.
Cri Este pan tiene poca levadura,
Dem. .Haz cuenta hoy que eres judío , que le co-
mían sin levadura, porque asi lo mandaba Dios,
Cri. Eso lo mandaba porque era nación muy per-
versa : asi como se les vedó la carne de puerco,
que no hay cosa ma^ sabrosa ni saludable , si se
come con templanza. Y en verdad se les mandó
comer el pan sin levadura con lechugas silves-
tres que son muy amargas*
Pol Todas aquellas cosas soii arduas y difíciles de
entender , dexémoslas por ahora.
Seo. Y también la disputa del pan. Si de las vian-
das hubiere tan grande contienda habfá en to-
do lo del convite grande discordia.
Crin Por ventura sucederá lo que dice Horacio :
Tres convidados que tengo j
disienten , según discurro,
pidiendo cosas muy varias,
cada uno para su gusto»
Seo, Pon en la mesa aquellos platos y fruteras con
las cerezas, ciruelas, granadas , priscos y alba-
ricoques.
Poi. ¿Porqué díxo Marco Varron que los convida-
dos no deben ser mas que-las musas , siendo asi
que no se sabe de cierto cuántas fueron ? ¿Por-
qué unos dicen que. fueron tres, otros seis, otror
nueve ? ^q e ?^íí h: .
232 LUD0VICU5 VIVES?.
Cri. Dlxit tumquam /i constaret esse noverh : et ita
erat vulg^-í receftumimd^ Diogenis jocas in lu^
dimagistrum , qui paucof haberet discrpulos , de-^
p'ictas autem mutas in' ludo : prcecepíor^ u'^quitm
" syn tairmmais multos habet discípulos.
Dem. Sed estne vcrum^ persas pomum hoc^ quod apudí
ipsos esset lethale <¡ inpexisfe in Grceciarn, ad pes^
, tem eorum y quibu'scum b^llum gerebdnt ?
Gri. Sic accepL
Dem. Admirabilis est in ingeniis terrarum varie^
tas.
Cri. India mittit ebur , inquit Virgiliüs (a) moUes
sua thura Sabaei. Hem cydonipersica.
Si. Novum jnsitionis inventum^ priscis incognitumt
cedo nobis pateram illam cum ficis duricoriis , qui
sunt \ui nostis) prodromi (b).
Seo, Saííí est fructum i expleamus nos rebas aliis
salubrioribus cotpori.
Cri. Quid his salubrius ?
Seo; NikH: si salubre , et sapidum idém sunt , xz-
€ut in meridiano somno.
Cri. Ego condono illis nocumentum propter oblecta^
f?í€ntum.
Seo, Non meministi versiculum Catonis : Paucá
-- -— ¿ -; ■ <-^ onTÁo
> (a) ;VTrgiI. Georg. I. V.: 57.
(b) Pródromos , u , id est , prsecursor 9 porque
las brerjas se adelantan á los higos ^ pues de los fru^
tos que da la higuera y es el primero la breva*
CRISTÓBAL CORET. 233
ICrL "Varron lo dixo , como si constase que eran
nueve : y asi se creía comunmente, de donde tu-
vo origen aquella chanza de Diógenes con un
maestro que tenia pocos discípulos ; pero teixia
en su escuela pintadas las musas : cenias mu-
sas, dixo, tiene el maestro muchos discípulos.
'SDem. ¿Pero es acaso verdad que los persas traxe-
ron esta fruta á Grecia para matar á los grie-
gos, con los cuales tenían guerra , porque en su
país mataba á los que la comían ?
Cri. Asi lo oí decir.
Dem. Hay admirable variedad en la naturaleza de
las tierras,
Cri. La India cría marfil , como dice Virgilio ; los
delicados Sábeos sus inciensos. Ola , meloco-
tones.
Si, Nuevo modo de engertar , que no conocieron
los antiguos , danos aquel plato grande , aque-
lla fuente con los higos de la corteza dura, que
son (como sabéis) tempranos (a).
Seo. Bastante fruta hemos comido : saciémonos dé
otras cosas mas saludables para el cuerpo.
Cri. ¿Qué otra cosa hay mas saludable que éstas?
iScQ. Ninguna cosa, si saludable y sabroso es lo
mismo , como tomar la siesta.
Cri. Yo les perdono el mal que rae pueden hacer,
por el gusto con que las como.
Seo. No te acuerdas del versículo de Catón : pocas
(a) Llámame irevaSm
2 34 ruDovicus vives.
voluptati debentur , plura saluti? Dato singulh
jingulas gabatas cam jure carnium , ut sorbeanK
Id vero et calefaciet intestina ^ et hlande abluet ai
fnoUiendum ventrem^
Su Trofecto poer amó te de suílla hac salita : d per^
nam sapidissimam ! Majalis est, Brassicas illas
cum lar ido , si vis mihi auscultare , redde coqao,
per hoc quidem temporis , aut serva in brumam^
Ltícanicce hujus scinde mihi bucceam unam , aut
alteram , quó suaviuif ebibam primum cyathum.
Cri. Pareamus medicorum consilio, admonentium uf
porcince addatur merum : funde vinum.
Seo. Sequitur acius fabulce , fortassis hoc anni
tempore prcecipuus. Spectate hujus actus appa^
ratum : primum omnium á caliculis cusios aba-'
ci scyphos exposuit vitreos cryftallini vitri cum
mno albo purissimo í aquam putes solo aspee--
tu. S. Martinium est , et panim Rhenense^
non infectum^ ut solet in Belgia ; sed quale
in media Germania bibitur^ OEnophorus relé-'
vit hodie serias duas t alteram vini helveo^
' li , seu flavi ex agro Parisiensi , alteram san-*
güinei Burdegalensis^ Habetis in apyroto alia
parata , fuscum , Aquitanicum , et nigrum é
CRISTOS AL CORET. S^^
,^Aí«» •* Hehen ¿ti sv»cto , muchas á la sulud?
Pad á cada uno una escuaiiio. ^^^ '-aldo de car-
ne para que le tome. El no solo calentará las
tripas , sino que también las lavará delicada-
mente para ablandar el vientre.
Si. Verdaderamente te agradezco , muchacho , es-
ta carne salada de puerco que nos has dado : ¡ó
qué sabroso perníl ! es de puerco castrado. Si
me quieres creer , vuelve por ahora al cocinero
aquellas berzas con aquel torrezno , ó guárdalo
pata el invierno. Córtame uno ó dos bocados de
esta longaniza, para agotar el vaso primero con
mas gusto.
Cri. Sigamos el consejo de los médicos, que dicen,
que después de la carne de puerco bebamos vino
puro : echa vino.
Seo. Sigúese la jornada de la comedia , la princi-
pal por ventura de este tiempo. Reparad en el
aparato de esta jornada : primeramente el cope-
ro que cuida del aparador sacó unos vasos de
vidrio cristalino con vino blanco muy puro : so-
lo al verlo pensarás que es agua. Es de S. Mar-
tin , y parte de él es del Rin , puro , no adulte-
rado , como acostumbran en Flandes ; sino co-
mo se bebe en el riñon de Alemania. El botille-
ro ha destapado , desempegado , empezado hoy
dos tinajas , una de vino clarete ó rojo , del ter-
ritorio de París ^ otra de aquel bermejo de Bur-
deos. Tenéis prevenidos ya de otro género en
€l frasco para refrescar j del pardo de Aqui-
2^6 XUD0VICU5 VIVES.
Sagunfo I petat ^c^m^uc t!X sententia p/tf^»*: #*#•_
Cri- Quid potest nuntiari Icetius ? Ut nihil est duriuf
qudm perire siti. Ego vero malkm optimam nobis
aquam prosfemsses : hunc nuntium audivissem li^
hentius , quám de vino^
Seo. Nee ea deerit»
Si. Nuper cúm essem in urbe Roma , hibi apud carm
dinalem quemdam vina generosissima omnifariam
saporis {^nam eram pr (efecto eellce vinati^e , per-^
quam familtaris) vinum dulce ^ acutum^ lene^ sua-*
ve y austerum.
Dem. Mihi vehemenfer placet {a) aigleuces^
Pol. Sic fére Belgicis fcsminism f ^ '^
Si, In pagif quibusdam Galltue floces apponanfur z
secundartum autem vinum , et tertiarium , ha^
hent in deliciis : sed ea villa sunt magis quám
vina : et alióqui vinum Gallicum tota genere^
nec aquam , nec atatem fert : itaque pauló post
quam est diffusum , bibitur : quippe post an^^
fium inclinat Utico , et fit dubium , tum fu"^
giens , et acuit : quod si manserit diutius , emu'^
(a) Aigleuces est vini génus , quod mustí dul-
cediaem non amisit , ita dictum , quod sempet
mustum videatur, quale est vinum ^ quod in lacu
nunauam defervuiu
CRISTÓBAL CORET». 237
tañía , y dei tinto de (a) Sagunto : pida cada
uno según su gusto,
Cri. ¿ Qué mejor nueva se puede dar ? Como no
hay mayor pena que morir de sed. Mas yo mas
quisiera que nos hubieras prevenido agua muy
buena: hubiera oido esa nueva con mayor gus-
to que la del vino.
Scí), No faltará agua.
S¿. Estando pocos días há en Roma , bebí en casa
de un cardenal vino muy generoso dei todo gus-
toso (porque el que cuidaba de la bodega era
muy amigo mió) ^ vino dulce, picante, blando,;
enxuto, raspantillo.
Dem. A mí me gusta mucho el vino dulce, que to-
davía sabe á mosto.
PoL Asi agrada de ordinario á las mugeres de
Fiandes.
Si. En algunas aldeas y lugarcitos de Francia sa^ ^
can á la mesa las heces del vino : tienen poc
grande regalo el segundo y tercero vino : mas
todos esos rnas son vinillos que vinos : y ade-
mas de eso todo vino de Francia, ni sufre el
agua , ni dura mucho tiempo ; y asi , de allí á
poco que se trasegó del lagar á las tinajas, se
bebe : lo cierto es que pasado el año pierde , y
está entre dos aguas j también se va á toda pri*
(a) Morvi^ro y villa (listante cuatro leguas de
Valencia j Municipio romano y y por donde pagaba
Ja Via Pretoria desde Valencia, Colonia roai^aa , á
Barcelona , (3c. que la otra por la puerta Sucroiunr^
se iba á Cullera , Bici , Cartagena , &c, (¿uedan
rasírss de entrambas VldS* Véase al fin.
23? tUDOVICUS VIVES.
cet , ef in (a) vappam vertitur. Hisfanum vínuntg
et italicum bene fert , et aquam , et cetatem.
Dem. Quid rei est vinum fugiens ? Vinciantur prole
dolía y et obseretur celia , imó et domus claudatur^
si sit opus.
Pol. Ut poma fugientia y quce (Ctati cedunt , nec ser^'
vantur^ et di í cederé vulgo dicimus ; cujus contra^
fium est vinum consistens,
Dem. Funde mihi prios aquam ai dimidium calicem^
super hanc infundes vinum more veteri.
Cri. Imó et hodierno multarum gentium* Galli ^ et
germani contra faciunt.
Dem. Quce nationes volunt bibere aquam vinatam^
aquce addunt vinüm : quce vinum aquatum , vino
superinfundunt aquam.
Cri. Quío vero vino aquam non adfundunt , quid bi*
bunt ?
Dem. Vinum purum , putum.
Cri. Etiam y nisi prius sit á vinario irrigatum.
Pol. Baptizare id vofant , ut vinum sit christianum :
ea erat meo tempore elegantia philosophica*
(a) Vappa, se, vinum cujus vis omnis evapora-
vit , adeo ut saporem amiserit , et odorem. Pee
translationem ponitur pro homine ignavo , deside,
inerte , in quo nihil est industria? , aut solerti^e»
CRISTÓBAL CORETm ^ i^
$a, y se vuelve vinagre : pero si dura algún po-
co mas tiempo se llena de moho, y pierde la
fuerza. Ei vino de España y de Italia bien su-
fre el agua , y se conserva mucho tiempo.
Dem. ¿ Qué co?a es vino que se va ? Atar bien las
cubas, cerrar la bodega: antes bien cerrar toda
la casa también si fuere menester.
VoL Asi como comunmente decimos que las man-
zanas que no se pueden guardar , ni duran mu-
cho t:empo, se vaíi : contrario de éste es el vi-
no que se tiene.
Dem. Échame primeramente agua basta medio va-
so ; sobre ésta echarás vino como se acostumbra-
ba antiguamente.
Cri^ Antes bien ahora lo acostumbran muchas na-
ciones. Los franceses y alemanes hacen lo con-
trario.
Dem* Las naciones qué quieren beber agua coa
vino añaden vino al agua : las que quieren be-
ber vino con agua echan agua sobre el vino.
Cri. Pero las que xio echan agua en el vino,
¿qué beben?
Dem. Vino puro, limpio, sin mezcla,
Cri. Asi es verdad , si antes no echó en él agua el
tabernero.
"Pol. A eso llaman bautizar, para que el vino sea
cristiano : aquella era en mi tiempo la elegancia
filosófica.
I^O LUBOVXCUS VIVES.
Dem. lili haphant (a) vinum , et se ipsos eshaj^ti^
%ant.
Pol. Fejus agunt , qui injiciunt calcem , sulphur^
niel , alumen , et alia dictu tetriora , quibus nihil
est corporil/us perniciosius : in quos publice áe-
herent animadverti , ut in latrones , aut sicarios :
inde sunt enim incredibilia morborum genera , et
jiotissimum arthritica.
Cri* Ex conspiratlone cum mediéis id agunt^ ut utri»
que reni augeant.
Dem. Nimis mihi porrlgis plenum calicem : deple^
quceso te y aliquantum , ut sit locus aquae infun^
dendce.
Gri. Funde mihi in scyphum illum cóloris castanei i
quid rei est'i
Seo. Nux prcegrandis indica , ab labris argento
circumclusa : visne in culullo illa Ugni ebeniy quod
ferunt esse saluberrimum ? Ne addas tantúm
aquce : nescis vetus verbum : perdis vinum infusa
aqua ?
Dem. Irnó perdis utrumque ^ aquam ^ et vinum^,
(a) Bapto, intingo , mergo , lavo , &c, A báp«
to fu baptizo , quod idem latiné significat ac ia-
tingo , lavo, <kc. Inde bapiismos, u , lotio , ablu-.
tio. Hinc á theologis baptismus sic dwfinitur; ablu^
tío corporis , i3c.
CRISTÓBAL eORET. 24 1
D^w. Ellos cristianan el vino , y se descristianaa
á sí mismos.
Po/. Peor lo hacen los que echan cal , azufre,
miel, alumbre y otras cosas mas sucias de de-
cirse, que no hay cosa mas dañosa para el cuer-
po ;'á quienes debieran castigar públicamente
como á los ladrones ó salteadores de caminos:
porque de ahí nacen increíbles géneros de en-
fermedades , y en especial de gota.
Cru Eso lo hacen porque han conspirado con los
médicos para hacerse entrambos ricos.
Dew. Me das el vaso muy lleno : vacíale un poco
por tu vida, para que haya lugar para echar
un poco de agua.
Cri. Echa para mí en aquel vaso de color castaño :
¿ qué es eso ?
Seo. Un coco deludías muy grande , que tiene
guarnecidos los bordes de plata : ¿quieres poc
ventura le eche en aquel jarro de ébano, que
dicen es muy saludable ? No eches tanta agua e
¿ no sabes el dicho común : echas á perder el vi-
no echándole mucha agua ?
Dem, Antes bien echas á perder entrambas cósase
es á saber , el vino y la agua.
R
242 LüDOVICUS VIVES,
Pol. Malo utrumque perderé , quám ah atterutro
'peral.
Seo. Lubetne potare more graco ex illis pateris , et
capacioribui poculis i
Cri, Minitne vero : aAmonebas nos moda antiqui
proverbii y vicissim admoneo te prcecepti Paulini :
nolite inebriar! vino, in quo est luxuria : et
Salvatoris nostri : videte ne graventur corda
vestra^ crápula , et ebrietate, Unde est hccc fri-*
giday tam pura ^ et per lucida í
Seo. E foñfe proxmo^
Ctu Ad vinum diluenium malim cisternam p moda
def^catissimam.
Dem. Qifiidputeaiemí
Cri, Urihus lavandi aptior est , qadm bibendo^
Pol. Fluviaiikm commendant plurimU
Cri. Recte,y si fluant amnes per venas auri ^ ut fe^
re in Hispama } et sit quieta , et liquida.
Sim. Mihi vero in phiala illa Samia adfer ali"
quantum cervisige ^ quam puta refrigerando cor^
por i hoc cesta utiHssimam^
Seo. Ex qua tándem cervisia ?
Sim. Ex tenuissima : nam aliee nimium incrassant
spiritus , et reddunt obesum corpuSm
PoU Mihi Ítem dato , sed in vitro illa terete.
Seo. Curre ad culinam : quidt illi cessant ? Quin
CRISTÓBAL CORET, ^^í
VoL Mas quiero echar á perder entrambas cosasi
que me pierda á mí la una de ellas.
Seo. 2 Queréis por ventura que bebamos de aque-
llas copas y vasos grandes , como acostumbran
los griegos ?
Cri. En ninguna manera : nos hacias á lá memoria
tú poco há el antiguo proverbio ; yo ahora te
hago á la memoria el precepto de S, Pablo, que
dice : no os embriaguéis con el vino , que cau-
sa luxuria : y del precepto de nuestro Salva-
dor : cuidad no se graven vuestros corazones con
, la embriaguez. ¿ De dónde es esta agua fria
tan pura y ciará ?
Seo. De esa fuente qué está ahí cerca.
Cri, Para aguar el vino mas quiero que sea de una
cisterna , con tal que esté limpia»
Üsm. ¿ Y si es del pozo?
Cri, Esa es mejor para lavar, que para beber,
Fch Muchos aiaban la del rio.
Cru Bien dicen , si pasan los rios por minerales de
oro , como comunmente en España 5 y está apa-^
cible y clara*
Sinu Mas á mí traeme en aquel vaso de barro de
la isla Samos un poco de cerveza , que juzga
es muy buena para refrigerar el cutrpo en este
fuerte calor*
Seo. ¿ De qué cerveza quieres , finalmente ?
Sim. De la muy floxa : porque las otras encrasan
los espíritus y engordan el cuerpo,
PoL Dame á mi también , pero en aqael vaso liso
de vidrio.
Seo. Anda á toda prisa á la cocina: ¿qué hacen allí
244 LUDOVICÜS VIVES.
miitunt missum alium ? Vides jcm hinc néminem
atiingere, Adfer pullos gallináceos elixos cum
¡actuéis y hugulosa hortensia et intyboi verbeci-»
nam quoq^ue , et vitulinam.
Crié Adde etiam in scutulis paulum sinapis , aut
petroselinati*
Dem. Violenta res videtur sinapis*
Cri. Non admodum congfuit hiliosis ^ iis lamen qui
crassis , et frigidis humor ibus redundant , haud-
inutilis,
PoL Idcirco sapiunt populi septentrionales , qui^
bus illa est magno usui y prcecipue cihis eras-"
sis > et duris addúa , ut bubulae , et salsa^
mentís.
Sco# Hoc loco existimo pubes y ptisanas venturas
in tempore , leucopha^um , similaginem , amy^
lum , oryzam y vermicuhs : edat quisque ex qui'»
bus volet.
Dem* Vidi , qui d vermiculis hujusmodi vehemen-^
ter abkorrerent ^ quod autumarent coUectos fuis"-
se ex térra , aut coeno , et vixisse aliquando*
Cri. Scílicet metuebant ^ ne in aqjualiculo suo revi-
viscerent, Oryzam ferunt nasci in aqua^ mori irt^
vino : cedo igitur vinum*
Dem. Ne bibe statim ácibo calido ^ intermisce priut
frigídi aliquid y et solidíé
Cri. í¿i*id.i
CRISTÓBAL CORET. 2^f
parados? ¿Porqué no cubren segunda vez la
mesa ? ¿ No ves que ninguno de aquí toma ?
Trae los pollos cocidos con lechugas , borrajas
y escarola : saca también la carne de carnero y
de ternera.
Cri. Añade también en las escudillas un poco de
mostaza ó salsa de pereglL
Dem, Parece que la mostaza es fuerte.
Crí. No conviene mucho á los biliosos , pero hace
bien á los que abundan de huoiores crasos y
ffios.
PoU Per eso son cuerdos ios pueblos del septen-
trión , que usan mucho de ella , en especial en
las comidas crasas é indigestas ^ como son la
carne de buey, y todo manjar y comida sa-
lada.
Seo. Aqui juzgo que las puches y ordiates vendráa
á buen tiempa , el manjar blanco , la sémola,
almidón, arroz (a) , fideos, coma cada uno de
lo que quisiere.
Dem» Yo vi algunos que tenían mucho horror á
los fideos , porque juzgaban por cosa cierta que
los habían recogido de la tierra ó del cieno , y
que algún tiempo vivieron.
Cri. Es á saber , temían no fuese que ellos revi-
viesen dentro de su vientre. Dicen que el arroz
nace en el agua , y muere en el vino : dame
pues vino.
Dem. No bebas luego después de la comida calien-
te , entremezcla alguna cosa fresca y sólida,
Cri. ¿ Qué ?
(a) Véase el tesoro de Covarruvias.
Í46 rUDOVlCüS VIVES.
Dem. Cruftam fanis aliquam , vel turundam uftctm^
aut alteram carnium^
Sim. Vah y fisces cum carnihus in eaiem mensa i
mate miscetur terree : koc vetant medici.
Seo. Imo hoc placet mediczf^
Sim. Credo , quia illis utüe»
Seo. Cur ergo vetant medici ?
Sim. Erraví , d medicina prohiberi dictum ofortuit^
non á medicis. Sed qui sunt pisces isti ?
Seo. Appone ordine : primum lupum iílum assum
cum aceto , et capparibus : tum pas seres elixos
cum sueco laphati acutí , soleas frixas , lucium
recentem , et capitonem i lucium salltum serva
iibi y thynum assum recentem y et thynum in sal^
samento , menas recentes frixas , crustulata , in
quibus insunt muli barbati ^ múrente , et truttce
multis cond}t0 aromaiibus , gobios frixof ^ cam-
maros , et cancros elixos^, Admisce scutellas cum
intriiis aliiato , piperato , er acato*
Sim. Ego vero de piscibus loquar , non edam*
Cri. Si ph Ha logas coeperit de piscibus moveré con^*
troversiam ^ hoc est de re incertissima ^ et con-*
troversissima , incipite nobis lectulos insternere :
hic erit cubandum.
Seo. Nemo dignatur ^ vel gustare , tolte ha^c*
Sim. Atqui convivía alim Ramee lautissima , et uf
ipsi solitg erant dicere , poUucibilia ex phci--
CRISTÓBAL CORET. 247
Dem. Una corteza de pan , ó un bocado ó dos de
carne.
Sim. ¿ Ah , pescado y carne en una misma mesa ?
El mar se confunde con la tierra : esto prohiben
los médicos»
Seo. Antes bien gustan de esto los médicos.
Sim. Creo lo dicen , porque para ellos es útlh
Seo, i Pues porqué lo vedan los tr/édicos ?
Sim Me engañé , erré : debí decir que lo pro-
hibe la medicina , no los médicos. ¿ Mas qué
pescados son esos?
Seo. Ponlos por su orden : primeramente aquel
lobo asado con vinagre y alcaparras: tambiea
los gorr'ones hervidos con caldo de romaza
aguda I los lenguados fritos , el sollo fresco , y
aquel múgil : guarda para ti el solio salado , el
atiín asado fresco , y el atún de salmuera , las
menolas frescas fritas , las empanadas de salmo-
netes , lampreas y truchas adobadas con muchas
especies , los gobios fritos , los camarones y
cangrejos hervidos. Mezcla las escudillas de
salsa de ajos , pimienta y oruga.
Sim. Yo hablaré de los peces , mas no comeré de
ellos,
Cr'u Si el humanista empieza á disputar de los pe-
ces ; esto es , de una cosa muy incierta y muy
disputada, comenzad á hacernos las camas f aquí
nos habremos de acostar.
Seo. Ninguno quiere tan solamente gustar de esto,
quítalo allá.
Sim. Pues los convites esplendidos antiguamente
en Roma , y como ellos mismos acostumbraron
24? lüDOVICUS VIVES*
buf cóntfahant,
Cri. íta sunt mataba témpora : etsi hoc etiam nunc
durat apu4 quosdam,
Sjco. Impjrpaíe asfa^ pullos , perdices , tur dos ^ ana*
ticulas , querqucdulas , pulumbos , cuniculos , /e-
fusculos , vitulifiam , eí cedinum , ^í intinctus^
seu enibammata : acetum , omphacium , obQyporay
mala etiam medica , ^^ cytronia , ^/ olivas Ba^
leuricas condititias , quassas ^ et in muría asser^
vatas,
Dem 2Von adsunt Bethicse'i
Seo. Magif sunt saporis sciti Balearicce,
Cri. jQa/í/ y?^í grandibus illis belluis anseri , cygno^
pavoni ?
Seo. Ostende tantum ^ et refer in culinam.
Pol. H(?w pavonem. Ubi est Q. Hortensius ^ cui erat
in deliciis ?
Sim. To//^ agnlnam» ,
Seo. Cwr toíletur ?
Sim, jQw/íi é*/í insalubris : ferunt eam non aliam exi-*
re ^ quám qualis intravit»
Cri. V^idi ' quendam devorare ossa olivarüm siru-'
ihionice.
Seo. Ex quihus carnibus sunt artocre^e isice ?
Cfi, Húcc est ex cervina.
Seo. HíBC ex damica , illa est , ut puto , aprugna»
Cn. Condituras ips^s malim^ quám carnes*
Sim. Vlane ita est , etiam res amaras condimentum
reddit suavissimas,
Cri. Et quid est vitce totius condimentum ?
Pem» JE^uus animus.
CRISTÓBAL CORET. 249
llamar sutntuosos , se Lomponiaa de peces.
-Cri, Asi se han mudado los tiempos: aunque tam-
bién esto todavía lo usan algunos.
Seo. Traed todo lo asado, pollos , perdices , tor-
dos , añades , lavancos , pichones, conejos , lie-
bres, ternera y cabrito, y las salsas ó adobos;
vinagre , agraz , salsa de vinagre , también na--
fanjas y limones , aceitunas de Mallorca adp*
badas , partidas y puestas en salmuera.
Dem, ¿No las hay de Andalucía ?
Scom Mejor saben las de Mallorca.
Cri. ¿ Qué haremos de aquellos grandes animales
ganso , cisne, pavón ?
Seo. Sácalos para que los vean solamente , y vuél-
velos á la cocina.
Po/. Aqui está el pavón. ¿En dónde está Quinto
Hortensioí para quien no habia mayor regalo?
Sim. Quita la carne de cordero.
Seo, ¿ Porqué la he de quitar ?
Sim, Porque es mal sana : dicen que sale de la mis»
ma manera que entrOe
Cri. Yo vi que uno se tragaba los huesos de las
aceitunas como avestruz.
Seo, De qué carne son estos pasteles?
Cri, Este es de carne de venado.
Seo, Este es de cabra montes; aquel , según juzgo,
es de carne de javalí.
Cri. Mas quiero las salsas y adobos, que las carnes,
Sim. No se puede negar que el adobo y aderezo
sazonan las cosas amargas.
Cri?, ¿ Y la sazón de toda la vida cuál es?
D&m, L^ buena conciencia é intención.
7^0 LUDOVICÜS VIVE^.
Cri. Aliud quidiam ego proferam ampUuf , et au--
Dem. Quid tándem hoc meo'?
Cri, Pieías : sub qua , et animi cequitat com'prehen^
ditur y et ad res univerxaf ásperas , fáciles , m^-
dias condimentum aptissimum , eP juoundissimum»
Seo. Infunde vinum álbum Hispanicum in carche-*
sium illud , et circumfer per convivas^
Dern. Qf^id paras agere ? Sub prandii fímm propi'^
fias nohis vinum forte , ac generosum ? Dilutius
erit posthac bibendum ^ si consultum cupimus va'*
letudini,
Sim» Recte mihi videris admonere z frígida enim
oportet esse in convivio postrema , quce pondere
suo cihos ad imam ventriculum detrudant , et va^
pores caput impotentes cohibeant^
Seo. Talle zsta^ muta orbes , et quadras : da secun^
dam mensam , nam nemo e>,tendit usquam ma'*
num.
Cri. Adeó voravi initio avide ^ ut statim amisserim
appetitum*
Dem. Ego item non appetitione , sed Ímpetu feror ai
primas dapes ^ inde me expleo^
PoL Nescio quid edi de piscibus ^ id gustum meum
prornis retudit,
Sim. Tantumne bellariorum apparatum , et cupedi^
nes , cum nihil superest amplias cupedice ? Py^(^f
mala , caseus múltiples , sed patato meo congruen^
CRISTÓBAL CORÉT. 1^1
CrL Yo diré otra cosa mas noble.
Dom. ¿ Qué otra pi^ede haber finalmente mejor que
esta que yo dixe ?
Cri. La piedad , compasión y misericordia , en la
cual se comprehende la rectitud del ánimo , y
es la que sazona y suaviza muy bien las cosas
adversas , arduas , fáciles y medianas.
Seo, Echa en aquella copa vino blanco de España,
y da una vuelta por los convidados.
JD^tw. ¿ Qué pretendes hacer? ¿ A los postres nos
das vino fuerte y generoso ? En adelante habre-
mos de beber vino mas aguado , si queremos mi-
rar por la salud,
Sim. Me parece que tienes razón : conviene que lo
último de los convites sea agua fría , que haga
baxar con su peso la comida á lo mas baxo del
vientre , y detenga los vaporas que 5e elevan
acia la cabeza*
Sco^ Quita esto , aparta ios tajadores: saca los pos-
tres , porque nadie toma de alguna de estas
cosas.
Cri^ Con tal apetito, con tal gana comí al princi-
pio , que luego perdí la gana y apetito.
Hem. Yo también, no por apetito, sino con un
natural ímpetu, acostumbro chocar con los pri-
meros platos , y me sacio de ellos.
ToL No sé qué comí del pescado , eso me ha estra-
gado de todo punto el gusto,
Sim. ¿ Tan grande prevención de postres, de con-
fituras y otras golosinas , cuando ya no hay
mas apetito? Peras, manzanas, queso de mu-
chos géneros j mas yo apetezco mucho el que
^Í2 .tUDOVICUS VIVES.
iissimfds esf hippax.
Cri. Non reor hippacem esse huno ^ sed Phrygium,
ex lacte asini , qualis é Sicilia tisque advehi^
tur cnlumnellari forma , et quadra : qui quum
frqngitur , in laminuias fundiíur , sive ^hy^»
turas»
Dem. Careas hic , etsi Britannicus y fistulosus est,
'von erit mea utique sententia zohis gratas,
Cri. Sed ñeque hic spongiosus Hollandicus» Parmen^-
sis hic est bene compactas , et satis [ut videtar^
recens : et Ule PenafeÜius , facile cum Parmen^
si certarit.
Dem Non est Parmtnsis , sed Placentinus (a).
Cri. Etiam , sí placet : vulgo gxrmanorum suavis^
simas est cáseas vetas , putris , confricatus , et
vermicalosus»
SiiTi. Qui talem edit caseam , sitim venatar , et edif^
fjt bibat.
Seo. Pistor dülciarias nimium moratur , quin ad^
fert stribiiitas ^ et artolagana testuacia y et sar^
taginea conspersione in cacabum injecta olei fer-
ventis , melle superfaso.
Cri, Caryotas da mihi aliqaot , et ad edendum^
et.ad servandam fcrtasse nocte hac nihil edam
aliad.
Seo. Cape igitar spathalium hoc integram : vin ex
maiogranatis ?
(a) Alludít in vocibus placentinus , et placet*
CRISTÓBAL CORST. 2/3
SO de leche de yegua.
Cri^ Yo pienso que este no es ái leche de yegua,
sino de Frigia de leche de juineata , cual le
traen de S'ciüa en forma de columna y quadra-
do : qtie cuando le ro^npen , se de<.hace á tar-
jadas ó pedaciios como hojas.
Dtm, Aunque este queso es de Bretaña, es espon-
joso : según yo p enso no os agradará,
CV/. Mas ni esie otro de Holanda , lleno de ojos,
esponjoso. Este de Parma está bien fabricado,
y (según se ve) es bastante fresco^ y aquel
de Pefianel podrá muy bien competir con el de
Parma^
Dem. No es de Parma , sino de Placencia (a).
CrL V erdad es , si os place , si os agrada : al ruU
go de los alemanes agrada mucho el queso vie-
jo y podrido, refregado y lleno de gusanos.
Sim. El que come semejante queso ^ busca la seJ, ^
y corre para beber.
Seo, Mucho tarda el pastelero , porque no trae
las rosquillas y hojaldres cocidos ea barro, y
frutas de sartea , habiendo echado en el eaide-
lo un poco d^ aceite hirviendo, con un poco
de m^el por encima.
Cri, Dame algunos dátiles , asi para comer, cojmo
para guardar : quizas esta noche no comeré
otra eosa.
5c7?. Toma pues este racimo entero: ¿quieres de
las granadas?
(a) Phceñcía^ ciuiaí en EstremaJura. Eiz/ca-
la ef rey D. Alonso IX, Llamóla Piacench f^r el
opa\ibU sitio , á placenáo.
2 54 LÜDOVICU5 vivns.
Poi. HeuT puer , spolia nobis hanc palmam ágref'--
tem , et da quod est esui*
Seo, Potionis vos admoneo : scl/is Aristotelis esse
úpinioriem , tragemata esse inventa , ut ea nos
ad hibendum invitent , ne cibus in árido coqua'*
tur.
Crí. Oportet ergo inventorem fuisse , vel naufam^
vel piscem , qui adeó timeret ariditaiem*
Seo. Adfer ea > qüae solent vocari sigillum stomacht^
post qu¿e nihil est ^ nec edendum y neo bibendum :
bucceílatum , cydoniatum , coriandrum saccharo
ccntectum t hoc vero manducandum est ^ non eden^
, dam : sed quod ex manso reUquum est aridum,
^ expuendum, Collrge frusta ^ et reliquias in canis^
tris X adfer aquas odoriferas , rosaceam ^ florir
mali medid ,, moscatam^
Poí. Agamus Christo gratias.
Puer. Agimus tibi gratias ^ Pafer , quí tarH myjta
ad hominum usus condidistí i annue , ui tuo favo^-
^ re ad ccenam illam veniamus tuce: beatitudinis^
PoI. Agamus nunc Dominó grafías^
Cri. Age tu,
Pol. Imó agat Democrítús , qui in hisce rebuf muí--
tum valet, '
Dem. Gratias tibi non possem agere pro mérito ^ hoc
statu reipubhcce: vides enim omnia á B aecho per^
tur bata : sed recitaba quas Dionysio egit Dioge"
nes y nam mandavi memcrice i tu labenti memo-^
CRISTÓBAL COKET. 1$^
foh Oyes y muchacho, despoja este palmito, y da-
me lo que es bueno para comer.
Seo. Ai ordaos de beber : ya sabéis que Aristóteles
es de sentir , que los postres dulces se inven-
taron para que nos conviden á beber, para
que la digestión de la comida no se haga en
^^V'seco.
hCVí. Luego conviene , que quien los inventó
fuese marinero ó pez ^ que tanto temia la
sequedad-
Seo, Trae aquellas cosas que suelen llamar se-
llo del estómago , después de las cuales no se
debe comer ni beber cosa : bizcochado , ta«
jadas de carne de meaibcillo, gvagea : mas es-
to se ha de mascar ^ pero no se debe tragar : pe-
ro lo que después de mascado queda seco, se ha
de escupir. Recoge los pedazos y relieves en
los canastillos : trae agua de olor ^ rosada ^ de
azar , de mosqueta*
PoL Demos gracias á Dios^
Mu. Las gracias te damos , ó Padre , que tantas
cosas has criado para regalo del hombre : con-
cédenos que por tu favor lleguemos á aquella
cena de tu bienaventuranza,
FoL Demos ahora las gracias al amo de casa*
Cri. Dalas tu.
Pe?/. Antes bien délas Demócrlto ^ que sabe mucha
de estas cosas» ^^
Dem. No te podría dar las gracias según mereces^
en este estado de la república, pues ves que el
vino lo ha perturbado todo: mas te d?ré las
que i Dionisio dioDiógenes, porque las tomé
sifé tüDovictrs viVEár.
rice , et linguce titubumi , in tanta éluvione haíe^^
bis veniam.
Seo. Dic qujcquid libuerit , scríhetur in vinOm
Dem. Defatigasti te ipsum , Scopa ^ u%orem y famu-^
¡os , fámulas , vicinos , coquos , pistares , «/ nox^
magís comedendo , e/ hibendo dilassares, Sócrates
sapienter , ^í/i in mercatum celeberrimum ingres-^
sus exc lámar ií ! O D/i immortales : ^t^aw multit
ego non indigeo ! Tw contra posses dicere : ¿íe^
omnia quotula portio sunt eorum , quibus ego ifi"
digeo ? Naturce placent módica , er i///x i^a susteu'^
tatur , ac fulcltur ; ¿íet* íam wí¿/í¿j , í<5iw varia^
obruunt naturam. Mérito Plinius : varietas cibo-^
- rí/w homini pestilens , pestilent'tor condimenta-'
rum. Referimus hmc domum gravata corpora , r^«
ferimus ánimos o^rutos , a(r demersos cibis , eí
potionibus ^ ut nuil o homini s of fie io rite pos simus
fungí. Tu ipse judicatú , ecquam tibi gratiam
debeamus.
Seo. Hceccinne est grafía qtiam hahetis ? 5*/^ repen^
ditis prandium tam opiparum'i
i?oL ha plañe i quod enim majus heneficium ^ quám
ut fias sapientior ? Tu nos domum remittis plan^^
dRI^tÓBAL CÓREt. '^S7
dé memoria : perdonarás á la memoria frágil
y i la lengua torpe , Con ocasión de haber be-
bido tanto. .
Seo, D\ k) que quisieres , en vino se escribirá,
Dem. Te has fatigado á ti , Scopa , á tu muger^.
criados, criadas , ved nos ,cociíiecos , pástele*
ros , para fatigarnos* liías á ndsotros con tu
comida y bebida. Discretamente lo hizo Só-
crates', que habiendo entrado en. un grande.
y bien proveído mercado , exclamó diciendo :
I ó soberanos Dioses , dé cuántas cosas no ne^
Ctísito yo! Tú poc ia contrario, podrías decir 5
¿ todos estas cosas qué mucho son en compa-
ración de aquellas que yo he menester ? La
naturaleza se contenta con^poco., y con éso sé"
sustenta y mantiene rcesias cosas con tanta a-
bunda'ncia y variedad csuíocan la natuiaieza.
Con razón dice Piireia: la variedad -«deias. co-
midas es pestilencial «al hombre , y mas^vpe^ti*
lencial la de los adobo*^, salsas y ^comidas sa-
zonadas. De aqui traemos nuestro&Jcuerpos pen-
sados á nuestras casar*^ traemos questros .espí-
ritus amortiguados y ofuscados con la mucha
comida, y bebida j*^e^- modo qiae fro podemos.
obrar como racionales. Tu mismo- jutzga cuán-
to te debemos agradecer la merced^ qaíe nó^ haí
hecho : ¡ qué graciaate debemos, d^ait i>^^>
Seo. ¿Estas son por ventura las gracia^s queme dais ?
¿Este es el pago por tan espléndido banquete ?
Po/. Este á la verdad : porque ¿qué otro mayoc^
beneficio te podremos^ h'a\:©jf v^que efiseñartr.doí
S
ayS LUDOVJCUS VIVES.
bruta y nos te domi íuce volumur hominenf relin-^
quere , ut scias consulere tuae , ac ali^ncc valetu^
dini , et secundum naturce desideria vívete , non
juxia corruptas ah síultMia. opiniones. Vale , «r
sape.
e. EBRIETAS.
Asotus (a) j^ Tricongius ^ AhstemWy Glaucia^
Aso. Quid iu dicis^Tricpngi'i Quám iaute nos
herí accepit Brabantus Ule i
Tri. Mah sil MU ynon potui tota nocte quiescere*^
Vomuí [sit:habitus homxs: vestris auribus) , con-»
.volvióme) submde<^útoleUa^, modo ad spondam
intetiotém}^ modócadféxtepmrem: fauc€s^.^etsto--
machum videbar 'rejeeturus t nuna prae- doiore
€apitis:^M^c oculoTum oficio possum fungí ^ nec
nuritmiéüíamina ponderosa plunfbi videtUr mihi
in frantem^y et oculos incumbere.
Ahs. Frontem ^rí^ tempúrmfortiter astringel fasciay
' et rex^videberis. ^' T r:;'>í¿ ■./.• 'íj
Tri. Seu ips¡e potius Baccbusi^^yáquomstitutumma^
navit düdematuminze^Sd. ^::ori>::Í
(a) Asotus ^penult.longaí^ significar hominem
gulae , luxuique deditum ,, decociorem , nepotem,
á populo Asotorum^ qui erant luxu , deiiciisque:
perdiii, etin mensam vomebant , utait Cícefo.
4tEeKar^ fiíax:er en aaeidote rTtt'^rro^ envías
á nuestra casa casi hechos unos brutos, noso*
tros queremos dexarte en ia tuya hombre , ¡ara
que sepas cuidar de tu salud y de Ja agena,
y vivir según la naturaleza lo pide , no segua
las opiniones corrompidas de lá necedad. Pá-
salo bien , y sé cuerdo;
LA EMBRIAGUEZ,
Ascto , Tricongio ^ Abstenoio , Glaucíá.
Aso. ¿Qué dices tú , Tricongio ?¡ Cuan esplerí-f
didainente y con qué agrado nos hospedó a-
yer , y qué lindo banquete nos bizo aquel
Brabanto f .-.^^^^w^ v
Tri. Malaya él , río fie podido reposar en toda:
la noche Vomité (perdonad vosotros que mé
ois) , di vueltas por toda la cama, ya á la
irano derecha^ ya á la izquierda: pareciamé
que habia de ev har la garganta y las tripas?!
ahora es tanto el dolor de cabera que padez-
co , que ni veo ni oigo, iVle patece que tengo
sobre la frente y ojos una plancha pesada de
plomov V
Abs. Cifieté las sienes con utíá faxa híett ápretá- ,
da , y parecerás rey.
Tri, O por mejor decir pareceré Baco , de quiení
aprendieron los reyes á ceñir sus sienes coif
coronas.
a 6o LÜD0VICU3 VIVES.
Aso. Recipe te domum , et edormi crap&lam^
Tri. Domum vero'? Nihil <eque fugio y et aversoTy
ut domum , et uxorem clamosissimam , ea si me
nur.e aspiceret , longiores kaberet homiUas , quam
Chfisosíomuí,
Abs. Hoccine appellas tu laute tractari ?
GJa. Plañe ka est , nam laverunt probé guttur , et
faucef,
Abs. MafiUS vero ?
G\^. Ñe sehel quidem.
Aso. /m¿ j-íTpe t»/no , et lacte , Jí/m ¿jf/// in aliorum
paterat immttebamus manus.
Gla. Qmd'papest dici lautius^ Ei fuidem dígitos
pingui carnium , et embammatis invisaatos.
Abs. Tace per Divor t quif posset abs que ñau fea
rem adeó audite obscoenam% Quanío minus videre^
aut de ejufwodi vino j aut íácíe guncire'^
Aso. Divi vestramfidem^ adeórte ef\ Abstemia detica^
tus , ut hcec ne auribus quidem possis dezwrare ?
Quid faceras patato ^ ut nos? Sed heus tu y Tricon-
gi^ compotator suavissímuSy njittainus puerum aii-*
qaem ^ qui nobis in illa phiala fictili adferaf ex eo^^.
detfi, vino : nulla est certior huia veneno theriaca. -
Tri. Erine hoc exploratuml
Aso. ¡^uid ni esset ? Memineris ver sur quos cantaf-
CRISTÓBAL CORET^ 20 I
Aso. Retírate á casa , y duerme la zorra.
Tri- ¿A casa? De ninguna cosa huyo tanto, ni
aborrezco tanío como mi. casa y mi muger,
que todo lo mete á voces ; si ella me viese
predicaría sermones mas largos que san Juan
Crisóstomo.
Abs, ¿ Esto llamas tu, por ventura , haberos trata-
do con agasajo y espléndidamente ?
Cia. Cierto es asi , porque lavaron bien la gar-
ganta.
Abs. ¿ Y las manos ?
Gla» Ni aun una vez.
Aso, Antes bien muchas veces con vino y leche,
cuando unos metiamos las manos en los vasos de
los otros.
Gla. ¿ Qué cosa se puede decir mas limpia ? Y á
fe los dedos ensuciados con la gordura de las
carnes y con las salsas.
Abs. Calla por Dios y sus santos: ¿quién podrá
sin vomitar oir cosa tan sucia, cuanto menos
ver ó gustar de semejante vino ó leche ?
Aso. Jesús me valga, ¿tan delicado eres, por
ventura , Abstemio , que ni aun puedes oir es-
tas cosas ? ¿ Cómo las comerlas como nosotros ?
Mas oyes tú, Tricongio , mi amado, compañe-
ro de jarro , enviemos algún muchacho que nos
traiga en aquella garrafa de barro del mismo
vino : no hay otra triaca mas cierta para este
veneno.
Tri, ¿ Es esto por ventura cosa probada ?
Aso. ¿ Pues no lo.habia de ser ? Acordaráste de los
versos que canta Colas : para cujrar la mor-
a 03 LUDOVICüS VIVES.
Colase : ad sanandum morsum canis nócturni , /a-
me ex pilis ejusdem canit.
Gla. 'Narra (¡ucefo de convivio.
Abs» Ne natres y ni si velis me removeré ^ quidquii
huhso in ventrkulo , pum ifsis vitalibus.
Gla Facerse igitur paulisper.
Jiso Ego fiar» abo quám commpdissime , ut nusquafn
sit bonos prcef andas»
Gla. Jtjcipe y obsecro , adverte animum , Abstemh
sAso* O Glaucia mi , ante omnia isthuc ex me habe^
nu^ium es se hominum gepus j quod combar ari poS'^
Sit cum festivo , et lar^o convtvatore. Quídam qs^
tentant ^ruditionem rerum v^riarum , id ^st , me^
ra nugamenta ; alii jactanf experientiam , et usu
Collcctam prudentíam j quorsum id'i Sunt qui ha^
hent quidern opes y sed ñor} aadent e;x:pendere : w/-
seri y quid $os juvat as servare i Benignus convi'*
vaíor , ubique prodest ^ ubique est graim i vel /<>-
lus illius afpectus exhUarat trjstitiam animi , et
discutit , si qua est in co miseria j sivs rxcorda'^
fione convivii , sive .rpe ^ atque expectatione ; alia
omnia , quce dicuntur bono, antmi , nec ego videOp
0$ sunt jejuna , atque infrugífera.
Abs Rogo /^, Asóte ^ quis est áuctor fam bona ten*
t entice ?
CRISTÓBAL CORET. 26 ¡
dedura del perro que mordió de noche , aplícale
de los pelos del mismo perro.
Gla. Cuenta por tu vida del convite.
Ahs. No cuentes si no quieres que yo vuelva á
vomitar todo cuanto tengo en el estómago , con
las mismas entrañas y pulmón.
Gla, Vete de aqui un breve rato.
Afo. Yo lo contaré con mucha limpieza , de modo
que no será menester primero decir, con perdón
de los que me oyen.
Gla, Comienza , por tu vida , oye con atención,
Abstemio,
^x¿?. Ó Glaucia , mi amigo, lo primero de todo
oye esto que te diré , que no hay calidad algu-
na de hombres que se pueda comparar con el
jovial y liberal banqueteador. Algunos hacen
alarde de la erudición é inteligencia de cosas
varias ; esto es , de cosas sin provecho : otros se
jactan de la experiencia y prudencia que adqui-
rieron con el uso : ¿ eso á qué fin ? Hay algunos
á la verdad ricos , mas no quieren gastar : mi-
serables, ¿de qué les aprovecha guardar las ri-
quezas? El liberal que convida á banquetes, en
cualquiera parte hace bien , en cualquiera es a-
gradable , solo con verlo se alegra el triste ; y
si es que padece algún trabajo le destierra,
ahora sea con la memoria del convite, ó con
su esperanza ó confianza : todas las demás co-
sas que llaman bienes espirituales, ni las veo,
y son vanas y sin provecho.
Abf. Dime , AsotQ, ¿quién es el autor de tan buen
sentir ?
264 LUBOVICUS VIVEf.
Aso, Ego^ €t omnes mei símiles y id est ^ plerique
ex Gallia Bel^yica á Sequaria ad Rhenum flumen.
Tantum dissintiunt Ínter nos homuli quidam , vel
miseri , £t pr/ieparci , qui Abstemio suum invi^
dent ccgnotnen ^ frugi v^lunt appellari : vel qui^
dam magna sapientice opinione soffurcinati ^ id
est y inani nomine ^ quos etiam nos [id est , maxi^
ma pars kominum , et prtecipua) ridemus.
Abs. Quid audio^
Gla. In hoc iste non fallitur ^ etsi ^hriosus : natn
nusquam eruditio mirius hahet pretil qudm in Bel^
gica : non atiud esse rentur virum eruditione
prsestanSem , quám sutura y vel textura.
Abs. Atqui student hic mulii ^ et non infílici pro^
fectu*
Gla, Lkdiicuntur d pareniibus parvi filii ad sebo^
las y tamquam ad cpificium , quo parent sihi dein^»
ceps victum, Ipsi etiam scholastici ^ dicta incredi^
hi'e jy quám parvi institutores suos faciant ^ quám
prosequantur honor e exiguo , et pnemiis adeó te^
nuibus 5 ut doctores insignes , ac primi nominis
,r tolerare seje vix possjnt,
Abs. Ista sunt ab instituto sermone aliena : rev^r^
, tamur ad convivium. _>.:,,
Ase, Hoc malim audire: et ry^iswr faciamuf jam t^fi"
i dem sermones ijtos síudwjsos y qui sunt ff:9Íuíó in*
CKtSTO:RAL COKST. ^^f
Asó. Yo y todos ras semejantes; esto es 3 mu-
chos de los Belgas desd^ el rio Sena ba^ia
el R.n. Tan soiamenre rx) convienen entre nos-
•otros algunos hombrecillos^, también miserables
y muy escalos, avarientos, mezquinos, que
envidian á Abstemio su apellido, quieren que
Jes llamen templados, fuertes y prudentes:
mutrios también revestidos con la opinión; es-
to es , con i>ombre vano de muy sabios , de
<)uienes nosotros, esto es ^ ia mayor y mas
principal parte de ios bocnbres , lÁinblen nos
reimos.
jíhs. i Qué me dices ?
G¡j, Ese en esto fea dado en el blanco , aunque
borracho : porque en ninguna parxe se aprecia
menos ia erudición que en F-¿ndes : pienv^a
que el hombre docto no e^ otra cesa que un 2a-
patero 6 texedor.
Ahs. Mas aqui estudian muchos, y aprovechan
b:en.
G/j. Los padres traen á sus hijos , cejando nicos,
á las escuelas , como i un cbraioi , con que
después se busquen la comida. También no se
puede decir cuan poco estiman los mismos estu-
filantes á sus maestros , cruán poco los veneran,
y cuan cortos salarios los dan , de modo que los
docteres insignes y de priíueía clase apenas se
pueden sustentar,
Ahs. Esas cosas no vienen al ca5o : vc!v¿nnas
al convite.
^/o. Mas quiero oír esto: y dexcmc^s ¿."almenre
£sias conversaciones Ué estudiantes; que i ji
206 LUBOVICÜS VIVES.
frugiferi. Nescio quemadmodum vos itaVí 3e irú»
ditione statuatif ; mihi certe res videtur non so^
lum inutil'isnma , sed etiam damnosa.
Abs. ídem videtur bovi , et sui , quod tihi , et no-^
bis quoque videretur ^ si non haberemus plus men"
tís y qudm tU9
Aso, Non esset finís: itaque audi jam, Vrifhüm
ornnium accubuimus severi , et tristes , sacrata
est mensa , silentium ubiqué , et quies ^ cce-'
pimus expediré cultellum quisque suum : spe-^
ciem prtebebamus non invitatorum , sed in^
vitorum , adeó id díceres faceré nos coactos y
et faciebamus re vera admodum segniter :
nondum enim incaluerat animus a^dore ilh
libero , aptat quisque mantile saum hume^^
ris , nonnulli etiam pectori , alii de mappa ex-*
tendunt super gremium ; sumit panem , ¿?xp/-
cit y volvít y purgat , si quid esset carbo»*
nis y aut cinerum decorticat , et hcec omnia
lent^ y et cunctabunde. Quidam auspicati
sunt cmnam á potione : alii priusquam bi-»
herent , paululum sumpserunt acetarii , et
bubulúc sa'itee , ad excitandum dormiens pa^
latum y et stimulandum lánguidulum : pri'»
mus scyphus fuit cervisice , ut frrgidum ccC"
mentum substemeretur ardor i vini. Allatus est
sacer Ule liquor , primum poculis angasiis , et
exiguis , quae magis sitim irritarent , quám re^
stinguerent. Dominus koma fesiimssimus , qui
potiorem in hac tota regione nullum habet , ac
CRISTÓBAL CORET* 76 J
verdad son sin provecho. Yo no sé cómo voso-
tros los italianos seniis de la erudición : á mí no
solo me parece que es cosa muy inútil, sino
también dañosa.
Abf^ JLo mismo parece al buey y al puerco que
4 ti; y ciertamente nos parecería á nosotros
lo hiismo , si no tuviéramos m^s entendimiento
que tú.
[Aso. Es|o seria nunca acabar; y asi atiende ahora.
La primero de todo nos sentamos severos y
tristes : bendíxose la mesa , todo era silencio y
quietud ; comenzamos á sacar cada uno su cu-
chillo ? no parecíamos convidados, sino vio-
lentados ^ de suerte que dixeras que lo hacía-
mos por fuerza ; y á la verdad lo hacíamos con
mucha flen^a y floxedad : todavía no se hablan
calentado los cascos con el vino , cada uno se
acomoda su servilleta al hombro, algunos tam-
bién ^l pecho; otros de los manteles extienden
sobre ej regazo; tomai pan, le mira , le vuelve,
limpia , le quita la corteza , si tenia algún Cíir-
bon ó ceniza , y todas estas cosas con mucha
paufa y flema. Algunos comenzaron la cena
por lia bebida: otros antes tomaron un poco
de ensalada y carne de buey .«alada , para des-
pertar la gula , paladar y gusto dormido , y
avivarle remiso y perdido; el primer vaso fue
de cerveza para echar cimiento fresco para el
ardor del vino. Sacaron aquel sagrado licor,
primeramente con vasos pequeños , que mas
movían la sed que la apagaban. El dueño,
Jbombre de buen humor, que en todo este p^ii
a68 LUBOVICUS VIVB5,
f^c parem quidem mea utique senteniia\quoisit
dictum sine cujusque injuria) jubet adferri pocu^
la capacissima , et cxptum est largiter potari mo"
re grceco , ut dtcebat illic philogrce.cus quídam^
qui Lovanii olim studuerat. Ihi coepimus loqui^
tum incalescere , hilaritas ubique , et risas diffu^
sissimus. O cceriíe , noctesque deorum ! Alii aliis
prccbsbimus , et magna cequiíate faciebamus pa-^
ría : nefas erat sodakm fraudare , tali prceser^
tim tampore.
Ah^. Mérito: qunm agitar non de cálice vini^sei
de sensu , et mente , rebus in homine prtecipuism
Sed ut hac de re tam ¡ceta , tam festiva ^ tu ^ et
ego colloquamur y primum rogandus es an sis
ebrtus ?
Aso. Non re vera ^ et facile est cognoscere ex or^
diñe orationis mece : nam si essem , putas me hcec
referre potuisse adeó composite ?
Abs. Recle est : alióqui juxta mimi versiculum ^ cum
absenté litigarefn. Principio cur non extruitif
templum aliquod in bac regione Baccho , ccslesiis
hujus liquoris repertori'?
Aso. H^c vestrum est ^ qui cedem habetis Ront(e
Ser gil j et Bacchi , nobis satis est qu'^tidie illi
passim sacra faceré, Et fortasse erigeremus iem^
plum , si constaret fuisse illum inventorem :
CRISTÓBAL CORJET. :í6(f
^ lio reconoce Otro mejor, ni aun que le iguale,
^ según yo entiendo (lo que digo sin hacer agra-
vio á nadie) , manda traer vasos muy grandes, y
comenzamos á beber francamente , como acos-
tumbran los griegos , como alli decía un aficio-
nado á la lengua griega, que en otro tiempo ha-
^^bia estudiado en Lovayna. Alli comenzamos á
'** hablar , después á calentarnos , todo era alegría
y risa descompasada. ¡ Ó cenas y noches de la
gloria ! Brindamos unos á la salud de otros,
igualmente cumplíamos y nos correspondíamos t
era mal echo defraudar al compañero, ert espe-
cial en semejante ocasión.
Abs» Con razón cuando se trata 5 no del vaso del
vino, sino del sentido y entendimiento, cosas
"^'ptincipales en el hombre. Mas para hablar ios
dos de cosa semejante, tan alegre y risueña, me
has de decir si estás borracho. ^ ^ '
Aso. No lo estoy, á la verdad , y es fácil de cono-
cer del concierto con que hablo : porque si la
estuviera , ¿juzgas por ventura que hubiera po-
dido referir estas cosas con tanto artificio?
Ahs. Bien está : de otra suerte , según el versíta
del entremés , pleitearla con el ausente. Prime-
ramente, i porqué no edificáis en este país aigun
^•templo á Eaco , inventor de este celestial licor ?
Aso, Esto á vosotros toca , que tenéis en Roma
''uñ templo de Sergio y Eaco (a), á noscjiros
nos basta sacrificarle todos los dias muchas
veces* Y por ventura le edificaríamos; tem-
^^|ílo^, «i-fuere cesa cierta que él fue el inven-
í •-*'■ ■ •■ ■' • •■ ' . ■' .,;>.>.•■'■■
(a) Alusión jovial, ¿ero nada gra^i^c.
nam dt ea re audivi duceptari inter studtúsot
quosdam. Sunt qui putunt primum fuisse Noem^
qui vinum hiberit , qui<^ue sit inebriutus.
Abs. Dífniuamuf ista % cedo^ quod vinum bihehatis ?
Aso* i¿^ui nostra refctt , qutd sif vinum , aut CU'^
jas ? Habeat modo nomen , et color em vini , id
satis esí mbis t dtíuias illas qucerat gaUus , aut
italuf,
Abs Qucc ergo potest esse delectatio , quum id non
gustas , quod in corpas ingerís ?
Tfi. Foitasse nonnulli initio aiiqüid gustant , iníe-
gro patato : mox vero dipravato ex tanta hutmO'^
: ris redund'4niia ,. gusíum omnem amittunt.
Abs. Síti jam exíinctay nuUa fuperesf voluptas ^ quc^
. tota sita tst in sanífacunáv áesideriis naturali^
bus y tía ut icrinentr sit gcnus sine siti bibere^
aut an: fame éderé.
Tri. Vuías nos f Absí\mif ad va iuptateHi potare ^ aut
q ¿oí sit ]ucundum%
Abs. Tanto er^ó' estis pejó^eí hesiiit , qute avidita-»
t¡i>us naturalibus a^uniur t vos ñeque illuc ducitl
ratió yet retrahit naiura*'
Trí. Ducít nos eó sodaíitas^ et paulatim inebriamuf
imprudentes. j t^
Abs. Quoties estis inebriutl ^ quoties alias ebrios
vidistis ?
Tri. Quotídieplur irnos.
Abs* Non sufjivtuut ergn ram fnulta experimenta
ad devitandam rem tum jtíídam'i Atqui bellua^
CRISTÓBAL CORET» 27 1
tor del vina: porque oí decir que eso está en
',:^uda entre alguüfos estudiosos. Hay algunos que
». piensa» que lo fue Noe , que bebió vino y y que
se embriagó»
Abí. Dexemos esto : dime , j qué vino bebíais.
jíso, ¿Qué nos importa qué vino sea, ó de dónde ?
con tal que tenga nombre y color de vino , eso
..nos basta : busque aquellas delicias el francés,
ó el italiano..
jlhf. ¿Pues qué gusto puede haber ^ íto gustando
,1o que metes dentro del cuerpo?
2r/ViA%unos por ventura gustan algo al principio,
tenieado el gusto en su punto í mas viciado en
breve con tanta abundancia de zumo , con tan-
to vino> pierden del todo el gustOr
^íx. Apagada la sed n<> queda gusto alguno, que
';.c todo consiste en. satisfacer á ios apetitos na-
.ti;i>ra.les: de sueue ^ que es un tormento beber sin
sed, 6 comer sin hambre..
TrL ¿ Piensas y Abstemio , ^ue nosotros^ bebemoS'
por gusto ó regalo?
Ah, Tanto peores sois que las bestias , que se de-
xan llevar del apetito natural : á vosotros ni la
razón, os inclina á- ello y y la^ naturaleza, os la
prohiben
TrK Allá nos lleva la compañía , y poca a poco nos
embriagamos sirt. pensar.
Abs. ¿v Cuántas veces os habéis embriagado,, cuán-
tas veces habéis^ visto á lo&ottoS' embriagados?.
Tri\ Muchos cada día. • > / .
Abs. ¿Pues no bastan tantas experiencias para eví-
. MC'^CQsa tan fea? Pues una bestia con sola una
vel uno experimento fieret cautior»
Gla. At sedales istos^ in quorum grafia trauseunf
ex hotninibus in bestias , seis quám habent eha^'
ros ? Dum potant , darent illis prcecordia : áí-
gressi iilinc , vix agnoscunt , vitam , et animan^
cujufvis illorum noííent redetnptam sibi nummo
sestertio. - - ' ^
Abs, Quibus ex poculis hauriebatis vinum , et quO"
modo ?
Aso. Primúm allata sunt vitrea , paula post ob pe^
riculum subiutis illis exhibita afgentea¿ Invinum
injiciebámusá primo her bulas \ quod idsuaderep
anni tempus : pauló post jus carnium , lúe ^búty-^
rum y cremorem,
Abs. O spureitiem , ne helluis quidem foteraf?ikm ?■
Tí i, (Juantó tu íragicoterón exclatHes , si scias alioi
in aliorum poeula manus sor dente s immitt ere, Gon^
jicere ovorum , et pcmorum ^ et nucum put amina ^
it oltvarum ^ ac prunorum ossa.
Abs. Abstine ab hiscenarrandis , si vis , ne me hiña
in sylvas atiqnas fuga abripiani.
Tri. Audi tu in aurem Glaucra. Quidam horüm ge^
stant faciendo itimre cornu Venator ium , pienum,
ut necesse est \pfulv^ere , et stipulis ^et fioccis yC^
sordibus aliis : ex hoc bibimüs^
Gla. jgtt/áT
Trí. Quid vero ? Vinum. ^
Oíd.. Imó vero *nehtem. ^•
Tr¡. Plañe ita exr , et post e^otam menfem , mafu^
cRisr:-BAL c:rzt. 273
vez quedarla nías escarmeniada*
G!j. Pero sabe? cuanto esnr-in a estos coT^pañe-
ros, por cuya causa pas^n de hombres á bestias?
Mientras beben les darían las entrañas : habien-
do salido de aiii apenas íes conocen, ni resca-
tarían la vida y alma de alguno de aquenos
por dos cuartos,
Abf, ¿ De qué vasos bebías , y cerno ?
Aso. Primeramente los sacaron de vidrio: de aüi i
poco , haDíendolos quitado , por ei peligro, sa-
caron les de p.ata Al principio echamos en ei
vino 3'::u:-.as yer::a-s , porque lo persuadía el
tiemp' ; ee allí a poco echamos caldo de carne,
leche , man:ecá . .¿ere de grano.
Ahs, ; O suciedad insufrlD.e aun a,I^.b¿5tias í
Tri, Mas tiagicarren:e e.^'Cia.máca6 t^^ si te digo
que unos metían sus manos sucias ^n' los vasos
de l^s otro? : que echaran en ei^as ias cascaras
de ,:s -uevc- , las -,: r-J arlaras de las manzanas
y nueces , y .as de .as acc::unas y ciruelas,
Ahs. Dexate de contar eso, si no quieres me reti-
re repent:r.ar:enre a las selvas, á un deiierto.
Tri, Escuci-.a :a al cido 5 Giaucia. Algunos de es—
tds , cuando van de camino , llevan ei frasco de
cuerrio lleno . cot.o es preciso, de polvo y ¿e
broza , de pe. os y de u tras porquerías : en ^s:*^
bebimos
Gla 7 Qué bebisteis?
G,.2, Antes bien el entendimiento.
Tri, Asi es en verdad , v iespue^ de haber:: •:: he-
274 LÜDOVICUS VIVES.
lis non admodum muñáis sumptis de scanna lee-*
ticari , usi sumas pro calicibüs.
Abs. Quis fuit convivii exítus tanquam fahulce ?
Aso, Natant vino pavimenta. Inebriati sumus om-"
nes : hofpes in primis , homo strenuus , dejectis
sub mensam magna victoria duobus , aut tribus.
*.
Abs, O príeclaram victoriam ^ S de re pulcherrima^
ac priedicanda ! Sed omnes tamen vinum vicit ?
Aso. Etiam.
Abs. Miserum te , quid putas esse ebrium ?
Aso. Frobe y & ex animi sententia indulsisse genio*
Ahs.Cui genio? bono an malo? ;
Gla. Si recté omnia scruteris ^ nusquam invenieiy
cui indulgeant : ñeque enim animo , nec volup^
tati : nec ulli rei altert^ cui alii indulgente
qui vitiis obtemperante & pravis animi cupi^
ditatibus : sed inebriar i , est , sensuum faculta--
fes amittere , exire de poteitate rationis , /wá/-
cii , mentis z plañe ex homine fieri ^ vel pecus^
vel saxum. Quce deincepf sequantur (^etsi nun^
quam ebrios vidi ) tamen faeillimum est conjec-
tare: toqui ^ (3 nescire quid loquaris i si quid
commissum est tibi arcanum máxime celan-'
dum , effutire : atque ea dicere , propter quce
CRISTÓBAL CORET. Ijf
bido el entendimiento , habiendo tomado los
orinales sucios de encima del escaño de la ca-
ma , bebimos en ellos en cuenta de vasos.
Ahs, ¿ Sé acabó el convite como una comedia ?
Aso» El suelo nadaba con el vino. Todos ríos em-
briagamos : principalmente el huésped ,- hombre
bizarro, habiendo derribado dos ó tres baxo la
mesa muy victorioso.
Abs. ¡O ilustre victoria, y de una co^á muy noble
y digna de alabanza ! ¿Mas venció con todo eso
á todos el vino ?
Aso, A todos.
Ats. Ah desdichado , ¿ qué piensas que es embi'ia-
garse ? (al geno (a).
Aso, Haberse dado buena vida , haber contentado
Ahs. ¿A qué genio, al bueno, ó al malo ?
Gla, Si bien lo consideras todo jamas hallarás á
quien satisfagan : porque ni satisfacen á la vo-
luntad , ni al gusto , ni á alguna otra cosa , á
quien dan gusto otros que obedecen á los vicios
y á las malas inclinaciones del ánimo. Pero
embriagarse es perder el uso de los sentidos,
de la razón , del juicio , liacerse verdadera-
mente de hombre , bestia , ó piedra. Las cosas
que de ahí se siguen (aunque jamas vi borra-
chos) con todo^^Sü sorf fáciles de colegir : ba^
blar , y no saber lo que hablas : revelar luego
si te han encoraiendado algún secreto que impot-
(a) Los gentiles decían había dos genios ^ uno
bueno , otro malo.
2j6 I,UDOVJCÜS VIVES.
te ^ & tüos , €? s^pe patriam ac provinciam uní^
versam in grave discrimen adducas t nulia dis^
tincth úmici , & inimki , uxoris & matris : ri-
x<c , j urgía ^ inimmti^ y plagie , vulnera^ mutila^
Tri. Etiam sine ferro , S sanguine : «¿?fn «{>«? puuci
coniinuant ebrietatem cum morte.
Gla. Quis non malit domi {¿) se cum cune aliquo^
aut fele indudere ^ quám cum eirio/í Plus enim
mentís est in illis animaniibus»
Afes. Fesi ehrietatem vero eruditas^ debilitatio ner^
vúTum , paralyses ^ arthritici cruciatus gravedo
cap'ttis , (3 corporis totius , hebetath sensuum
omnium s memoria extinguitur^ ingenií acies re^
iunditur i unde stupor in tota mente y & ad iri'^
$eltigendum ^ sapi^ndumque ^ ^ ad elo^uendum»
(a) Domi , genitivus est possassionís, & á sub«^
stantivo sedibus regitur, quod in his loqueradi oío^
dis ínteiiigitiar , quando non est expressum : a^di^
bus autem á prsepositione in regitur, non ab adver-
bio ubi ^ \xt aliqui (pltimbeo pugione pugnantes)
mordicus tenent , qui quidem, si sanctai Brocensis
Minervam, et Gasparis Sciopii graímtiatícam le^
gissení , paiinodiam statim canerent , eamdemque
recipiscerent. Legant interim Plautum , qui in sua
Casjaa acu 3. se. 5« sic loquiíur :iila inseetatuc
omnes domi per aedes* Por las moradas d^ cg^sa.
ta mucho callarle : y decir aquellas cosas ^ que
po? decirlas pones en gran peligro á ti y á los
tuyos, y muchas veces á la patria y toda la pro-
vincia : ninguna diferencia hay dei amigo y
enemigo, de la muger y madre : todo son riñas,,
contiendas, enemistades, cardenales , beridas^^
mutilaciones , muertes»
TrL Asi es, sin espada y sin derramar sangte :
porque muchos mueren borrachos.
Gla. ¿ Quién no querrá mas cerrarse en lín apo-
sento ó cuarto de casa con algún perro 6 gato^
que con un borracho? Porque mas entendimien-
to tienen aquellos animales.
Ais. Después de la embriaguez se sigue la crude-
za, debilitación de nervios, perlesías (a)^ gota^,
cargazón de cabeza y de todo el cuerpo , todos
los sentidos se embotan: se pierde la memoria,^
" la agudeza del ingenio se embota x después to-
do el entendimiento está torpe , así para la in-
teligencia y cordura, como para hablar con dis-
creción»
(a) Gota es cierta enfermedad que acude a las
coyunturas , y va corriendo su defiuxo con intensos
dolores ^ y por eso se llama gpia. La que acude d las
manos se llama chiragra , á chir^ ras , manus , et
agra^ as^ captura ; porque está como atad^ y con es^
posas el gotoso. La de los pies se llama p&dagra^ á
pus , podos , pes y eí agrá y as^ quasi pedum captura^
Esto es lo del texto : Arthritici cruciatus ^ pues es
lo mismo que podagra^ sive p^iüm cegritudo*
^78 LUDOVICUS VIVES,
Asop Jam incidió ¿ntJ/igere , magnum es se tnalum^
ehrtetatem : posthac dabo s^dulam operam ^ ut ¿i*
bam ad hilaritatem ^ non ai gbrietatem.
(gria* Hila^ita^ est janua ebrietatis ; nemo venit ai
bibendum eo animo , ut inebrietur ; sed bibendo
exhilar atur^ continuó post sequitur ehrietas : dif^
Jicils esf enim signare hilar itatis metam^ atque in
ea sistere. Lubricus est gradas ab hilaritate ai
ebri§tatem.
^.bSy ]Oum vimm habes in scypho ^ illud est in tua
potestate : dum in corpore , tu es in illius : habe*
ris jam , non habest quum bibis , tu tr actas vi-^
num pro tuo libito i postquam biberis y illud te
tractabit pro suo.
Aso. Quid ergo ? Nunquamne est bibendum ?
Abs. Dum vitant stulti vitia ^ in contraria currunt.
Bibendurn quidem , non pofandum : natura sola iri
hoc docet bruta , hominem non docebit eadem na^
tura ratione adjuta'? Edes quum esuries y bibes
quum sities : fames ^ et sitis admonebunt quan^
tum , quando , quatenus edendurn et bibendum.
Aso. Quid si semper sitiam , neo sitirn possim tnitiw
^are ^ quin fiam ebrius ?
Abs. Bibe^ quod inebriare non possit, ^-^
Aso. Nonfert constitutio mei corporis,
Abs. Quid si tantum esurires ^ ut exatiari nullo ci^
bo posses , nisi disrumpereris ? *
CRISTÓBAL CORET» 279
Aso. Ya comienzo á entender que la embriaguez es
muy dañosa : de hoy en adelante yo procuraré
con todo cuidado beber hasta alegrarme , no
hasta embriagarme.
Gla. La alegría es puerta de la embriaguez : nin-
guno llega á beber con intención de embriagar-
se , sino que bebiendo se alegra , después luego
se sigue la embriaguez : no es fácil señalar tér-
mino á la alegría, y parar alli. El paso de la ale-
gría á la embriaguez es deleznable.
Abs, Mientras tienes el vino en el vaso , puedes
hacer de él lo que quieras : cuando está en el
cuerpo , él hace de ti lo que quiere : él te tie-
ne , ya no le tienes: cuando bebes tratas tú el
vino como quieres : después de haberlo bebido,
él te tratará como quiera.
Afo. ¿Pues nunca se ha de beber?
Ah. Cuando los necios huyen de un extremo,
dan en otro. En verdad se debe beber , pero no
con desorden : sola la naturaleza enseña en esto
á los brutos, ¿y no enseñará ella misma al hom*»
bre , ayudada de la razón ? Comerás cuando tu-
vieres hambre, beberás cuando tuvieres sed : la
hambre y la sed te dirán cuánto y cuándo, has-
ta qué se ha de comer y beber.
Aso. ¿ Y si siempre tengo sed , ni puedo mitigarla
si no me embriago ?
Abs. Bebe lo que no pue^ embriagar.
Aso. La complexión de mi cuerpo no lo puede su-
frir
Al7f^ ¿Y si tuvieres tan grande hambre, que con
ninguna comida pudieras saciar hasta que re-
ventases ?
^So LÜDOVICUS VIVES.
Aso. Ba vero non esset fames , sed morhus.
Abs. Nimirum opas esset medicina ad eam famem
tollendam , non dapibus : nonne ?
Aso. Quid ni ?
Abs. Eodem prorsus modo , medico tibi esset opus aA
eam sitim , non caupone : et potione de pharmaco'»
polia petitUj non de cenopolio : non est ea sitis, sed
morbus y et quidem perniciosas,
R E G I A.
Agrius (a) ^ Sophronius 5 Holocolasc*
Agr. Quid est quod tam multi Regem comitantur,
tam vario cültu ?
So» Quin tu potius vultus coníemplaris, quám cultusi
Magis sunt enim vultus varii , ac diversi^ quám
cultus , et vestitus*
Agr. Istud quoque de vultibus ^ quamnam habet
causam ?
(a) Agrias , Sophronius , Holocolax. Nomina
sunt satis scite personis accomodata. Agrius, agres-
tis , ferus , á graeco agrios, a, on. Sophronius,
prudens , sapiens , á grxco sophos , u , á quo , so-
phia , sophias , sapientia , philosophos , u, amans
sapientiam. Philosophia , philosophias , studium
sapientiae. Holocolax , penitus adulator , &c qui
imperavit sibi omnia assentari , á graeco oíos , u,
totus, & colax, acos , adulator , parasitus.
CRISTÓBAL CORET. 2? I
Aso* Mas aquella no seria hambre , sino enferme-
dad.
Ahs. Por cierto habría necesidad de medicina pa-
ra quitar aquella hambre , no de comidas : ¿ no
es asi ?
Aso. Tienes razón.
Abs, Ni mas ni menos ; habrías menester médico
para aquella sed , no tabernero : y bebida toma-
da de la botica, no de la taberna : aquella no es
sed, sino enfermedad , y á la verdad perniciosa,
EL PALACIO.
Agrio ^ Sofronio , Holocolax.
Agr, ¿Qué es la causa que acompañan al Rey
tantos , con tanta variedad de vestidos ?
So. ¿Porqué no miras cosn mas atención los aspee
tos que los vestidos? Porque mas varios y dife-
rentes son los rostros que el trage y vestido.
-^S^^ i Q"^ ^s la causa de eso que tu dices de los
aspectos ?
aSz LUDOVICtJS VIVES*
So* Vesttuntur quidem alias pro facult atibas , alias
fro raiione dignitatiSy aut generis^ scepe etiamaut
cujusque est vel ambitio , vel vanitas : multi quo--
que vestimentorum elegantia utuntur fro hamo,
et retí , ad favor em captandum , vel Regís , vel
procerum^ ánimos puellarum non raro. Valias au^
tem affectus animi sequitar : talis est fcre , qua^*
lis interior animi habitas.
Agn Sed car tam multi huc conveniunt ?
Hol* An non decet at plurimi sint , ubi est caput , et
régimen provinciae totius ?
So* Optime ; sed plerique non aded rempablicam
spectant ut privatam : et sequuntur eum , in cu^
jas tnanu est régimen non tam patri¿e , qaám for^
tunatum,
Hol. Quid ni'? Qaandoquidem omnia sunt pecaniá
venaíia.
So. Síc judicant illi\ quibus animas , et mens nihil
omninó est ; valetudo aatem , et dotes corporis
viles,
^&^* Q^^id opas est in hoc tamulta áulico tanta phi-
losophice speculatione ? Ego vero malim de vobis
intelligere , qainam sint isti tanto numero , tam
varia specie , ac forma ?
Hol. Ego tibi omnes percensebo ordine: nam SophrO"
nías hicy quantum intelli^o , non est admodum in
regiis ver satas : ego vero comitatus omnes regios
adii^ penetravi y per scrut atas sum^ perspeoíi, gra^
tus semper ómnibus , et jucundus.
CRISTÓBAL CORKT. sSj
So, Visten á la verdad unas veces según sus con-
veniencias , otras según la dignidad ó calidad,
muchas veces también según la ambición ó va-
nidad de cada uno; xambien muchos usan de
vestidos ricos , como de anzuelo y red , para
grangear la gracia, ó del Rey, ó de ios caballe-
ros , y muchas veces la voluntad de las damas.
Mas el aspecto sigue los afectos del ánimo ; de
ordinario es tal , cual es la pasión interior.
Agr. i Mas porqué se juntan aqui tantos ?
HoL ¿No conviene por ventura que haya muchos
en donde está la cabeza y gobierno de toda la
provincia ?
So. Muy bien está : mas muchos no tanto atien-
den ai bien común, como al particular, y si-
guen á aquel que mas tiene el manejo de las
conveniencias que de la patria.
HoL ¿Pues qué han de hacer ? Siendo asi que to-
do se vende por dinero.
So. Asi lo juzgan aquellos que estiman en nada el
alma y el entendimiento ; p^ro la salud y pren-
das corporales en poco.
Agr. ¿Qué necesidad hay de discurrir tan á lo fi-
losófico en este bullicio de palacio ? Pero yo
mas quiero me digáis vosotros quiénes son esos
de tan grande número y de tan vario aspecto y
trage.
HoL Yo te los referiré todos por su orden : porque
este Sofronio , á lo que yo entiendo , no está
muy versado en las cosas de palacio : mas yo
he ido á todos los acompañamientos reales,
les he penetrado , escudriñado , y mirado
2^4- lüDOVICÜS VITES.
Si&, Inde credo paraste tibi cognomen illud Halocé'»
HoL Rem tenes i sect tu Agri ausculta i ille^ in quem
ames 5 úi^uli , mens omntum ¡menta est j ac defixa^
eit Res^ , caput reipuhUc^.
&, Veré eaput , et ideó salas ^ quum est sapiens ^ aa
pmbus % periiicies autem^ quum malus^ aut demens,
MaL Ule j qui pené sequitur puellus- , est filius
ejyjst hieres y quem in aula grcecd vocabant
í>espo£an ^ hoc est dominum % in Hispania
^mcant prlnvipem ^ in Gallia delphinum, Tor^
qaati illi in vestibus (a) do seriáis , et olO'*
hj'zis y proceres sunt regni ^ insignes dignita^
tmm militarium nominibus , principes , ducer^
presides limitanei , quos marchiones nominante
emnites , viri , qui barones voce barbara nomi*
fscintur^ equites. Ule est maglster equiium , quem
's^algó camitem (b) stabikm appellant , nomine
4a) Olosencís > et oíobryzis, nomina sunt com-
posiia. Pritss á graeco oíos, u, id est totus, solidus,
cí sericum, serici, seda^ inde vestís oloserica ves-
tlÍQ de t&da seda. Posterius etiam á greco oíos, et
obryzum , aurum purum* D. Hieronym» obryzoii
auEom dictom esse puíat quasi ophirizum, quod ex
Ophir Ínsula praestaníissimum aurum advehi soíeau
Foiest etiam dici olocbrysis^ ab oíos, et chrysos, u,
aurum, S?c Chrysostomus , os ^ aurum , á chrysos^
aurum, et stoma, stomatos, os, oris. Boca : pierde
070^ Asi llaman á San Juan Crisóstomo.
(b) Dkitur etiam magister equitum, Hípparcns^
i ^ á gradeo Hipparchos , u , equitum pr¿s:fe€tuSo
CRISTÓBAL C0RET4 ^8^
Siempre bienquisto con todos.
So. Por eso creo íe ¡larnas Holocolax (a).
Hol' En el caso estás j has dado en el blanco: psro»
escucha tú , Agrio : aquel á quien todos atiess-
den con todos sus sentidos es el Rey, cabeza ée
la república.
So. Verdaderamente es cabeza , y por lo tanto su
bien cuando es sabio y bueno : mas es su tnmM
si es malo , insensato , y sin juicio*
HoL Aquel infante que va de tras es su hijo he^
redero , que en palacio llaman los griegos Dü\^^
fota ; esto es , Señor: en España llaman prínci-
pe , en Francia deitin. Aquellos de las cadec^as
de oro, vestidos de seda y de oro, son los graa»
d^s de la corte , famosos con los títulos mi uta-
íes , príncipes ^ duques , gobernadores de hs
fronteras, que llaman marqueses y condes , los
que llaman barones , en lengua bárbara , y ca-
balleros. Aquel es el primero de los caballero?,
que comunmente llaman condestable (b) , ha-
l>iendo tomado el nombre del palacio griego, ea
(a) Holocolax , adulador^ lisonjero , truhán. For
eso estaba bien con todos. Véase la nota del latin^
(b) Véase el tesoro de Qovarruvias.
2 86 LUDOVICUS VIVES,
ex aula grceca sumpto , ubi magnus comestahuluf
cognominabatur, sicut pmfectus maris almiran"
tus. Est et prtetorio prcefectus, qui non solum pa^
latió prceerat , sed etiam satellitio , quem Romuli
tempore prcefectum céíerum nominabant , et safeU
lites ipsos céleres (a),
Agt¿ Quinam sunt ilH in veftihus talaribus ^ magna
seve rítate vulfus ?
Hol. Sunt Regís consultores.
So. htos quos in consitium adhibef princeps ^ prU^
dentissimos esse oportet ^ magni rerum usus , et
in decerneAdo gravitatis ^ ac moderationis summce»
Agr. Qui ísfuc í
So. Quia sunt úculi y ef auref príncipis , atque ade¿
regni universi^ et eó magis ^ si cacus , aut surdus
sit Rex , capíus suis sensibus , vel ab ignorantia,
vel d deliciíS.
Agr, Etiamne luscus ille^^ et Ule altef surdaster, ocu^
ti ^ atque aur es sunt Regís?
So, Pejor est coráis decitas , et surditas.
Hol. Eos qui sunt d consiliis , sequuntur scribce^
nec ii paucif vel unius ordinis : tum qui pecuniam
principalem tractant . vel prócurant , coactor es j
tribuni cerarii , proifeetus fisci , procurator fisci^
et fisci advoc atufé
Agr. Qui sunt juvenes iíli comptuli , et festivi^
qui semper Regem sectantur , et astant illi,
(a) Céleres dicebantur milites CCC, quos Ro-
mulus ad custodiam corporis sui deiegerat , sic á
celeritate díctí , quod pro belli necessitate, tum
equites ^ tum pedites ejipediti pugnabanu
CRISTÓBAL COREt. 2 8/
donde se llamaba grande conestábulo , como el
general del mar almirante. También hay capi-
tán general de las guardias del Rey, que no solo
asiste en palacio , sino que preside á los arehe-
ros, á quien en tiempo de Rómulo llamaban ca-
pitán de las guardias de corps , y á las mismas
guardias llamaban céleres.
Agr. ¿Quiénes son aquellos, vestidos de largo,
que muestran tanta severidad en el rostro ?
HoL Son los consejeros del Rey.
So. Conviene que esos que el Rey tiene por conse-
jeros sean muy prudentes , que tengan grande
experiencia de las cosas , y que en deliberar se^n
hombres de mucha gravedad , templanza y go-
bierno.
Agr. i Cómo asi ?
So. Porque son ojos y oídos del príncipe , y por lo
tanto de todo el reino , y mayormente si el Rey
es ciego y ó sordo , á quien ó la ignorancia ó
deleytes privaron de sus sentidos.
Agr, Aquel tuerto y y aquel otro algo sordo ^ ¿ son
también ojos y oídos del Rey ?
So. Peor es la ceguedad y sordéz del coraxonr
Hol. Los secretarios van después de los consejeros,
y son muchos y de diferente orden : después los
tesoreros principales , recetores , pagadores ma*
yores, el fiscal , procurador fiscal, y el aboga-
do fiscal.
Agr. ¿Quiénes son aquellos jóvenes afeitados,
donosos y graciosos , y que siempre siguen
288 LVDOVICVS VIVES.
alii arridenteSy alii ore aperfo velut aimirahundl'i
Hol. Hcec est cohors intimorum amicorum , ddiciee,
atque oblectamenta Regís.
Agr. Dúos illos ingredientes cur assectantur tam
multi vultuosi ?
HoL Quia lis est apud Regem fides pr(ecipua : alter
est prcefectus sacris scriniis , sive princeps- scri^
harum : alter á secretis arcanis , apud quem est
regni breviarium : idem est principi á memoria s
eaque de causa offerunt se illi quotidie tam multi^
ut memoriam illius de se refricent , ac renovent,
quandoquidem is est principis memoria, Itli au^
tem qui ducunt vultus , sünt litigatores , quiqae
res suas persequuntur : nec eorum unquam nego-^
tia finém inveniunt , langa contexta serie procraS'^
tinationum. Dúo illi , qui deambulant in porticu,
prcefecti sunt , alter cuhiculo , alter regio equili i
hahent hi sub se alios permultos cubicularios , et
equisones. Sed ingrediamur regiam cosnationem.
Agr. Ah j quanta turba , qüi apparatus tam anxius^
et morosas !
So. Id vero majore cum admiratione fueris intuitus^
si scias , quám levem ad rem pertinet , nempe ut
sorbeat ovum unum y et pauxillum vini hlbat naU'^
seabundus*
Hol. Ule est hebdomadce hujus architrlcUnus cum
scirpo indico: pocillator est adolescens Ule: struc^
tor nondum est ingressus.
CRISTOS AL CÓRET. 2 §9
al Rey, y le asisten en pie , unos sonriendo^e,
otros con la boca abierta como absortos? ^
HoK Esta es la tropa de sus mas íntimos amigos,
que son las delicias y entretenimiento del Rey.
Agr. ¿Porqué siguen tantos severos y graves á
: aquellos dos que entran ?
Hol. Porque el Rey se fia mucho de ellos : el uno
cuida de la secretaría, ó es primer secretario:
el otro de los s«ioretos de mayor importancia del
Retr, que tiene en ^u poder en compendio todo
el reino : él mismo es quien avisa al príncifje :
y por eso muchos le salen al encuentro todos
los dias, para refrescar y renovar la memoria de
sus pretensiones , supuesto que él es la, memoria
del príncipe. Mas aquellos que están tristes y ce-
ñudos son pleiteantes, y que van tras sus conve-
niencias : y sus negocios nunca se acaban , por
las dilaciones tan largas. Aquellos dos que se
pasean en la lonjeta , el uno es camarero, yi el
otro caballerizo : estos tienen otros muchos ca-
mareros y caballerizos á quien mandar. Pero
entremos en la sala donde come el Rey.
Agr. i Ah, qué concurso tan grande ,. qué aparato,
con tanto cuidado y fatiga!
So. Mas te hubieras admirado al verlo , si supieras
para qué cosa tan leve se ha prevenido : es á sa-
ber, para tomar un huevo, y un poco de vino
con hastío.
Hol. Aquel de la caña de Indias es el que sirve al
Rey á la mesa esta semana: copero es aq.uel
mancebo ; el maestresala aún no ha entrado.
V
290 tuDóVicüS vivn^.
Agt* Qúi sunt cum Rege pransuri ?
Hol. Qúisna^n esret tam beatus y qui pOSiet epulh
accumbere Divum^^' i' *
So. A0^ui olim regice mensse adhibebantur conviva,
moda ducet-exercitati^ modo viri clara genere,
alias insignes ^ vel usu rerum , vel eruditione,
quo*''um''^^rmone Rex fieret melior^ se sapientior.
Sed gothh^a , et aliorum barbaror^ni superípídmo"
rem hurte ño strum invexit*.
Hol. Habent proceres assec^^^ suos armigéros, éxo-^
letos , puerof pedissequos ^ fueros á pedibus , sive
d calcar i. Sunt Ínter eos divites magnificentissimi,
qút plé^osque excipiunt cosna recta, aUi quibus
hóc fnúkstum videtür, mittunt amicis sportulas,
idque est amicis tenuioribus utilius i sed recta
conviva r i plus habet splendoris, '
Agt, Aliad hdminum genus videre mihi videoi- in illo
ccenaculo^ ; y .
HoU Illtíd esi gyncecium , {a)i ibi Regina habitat
cum matronis suis , et puellis : aspice ut i^gre-^
diuntur^ et egrediuntur ex parthenone (b) , tan-'
quam upes ex alveario, juvenes amatares , manci'^
pia Cupidmis^
So, Scepe , et senes bis pueril
Hol. Nihd est majoris voluptatis , quám audire
illorum acute excogitata dicta , vel poemata, can»
tiunculas^ melodías antelucanas , confabulatio'^
(a) Gynascium , conclave mulierum , graecé
gynak:e;on , á gyne mulien
(b) Parthénon , penult. brevi , onis , locus ubi
habitant virgines, virginum conclave, á Parthe-
nos, u, virgo.
CRISTOS AL CÓRETm 2 g I
Agr. iQniéa ha de comer coa el Rey?
HoL i Quién seria tan dichp&o que pudiera comee
con los Reyes (a)?. _■ ; .
So. Pues antiguamente eran convidados á la mesa
del Rey, unas veces, capitanes valerosos , otras
hombres nobles : a veces hombres señalados poc
la experiencia ó por la sabiduría , cuya conver-
sación hacia mejor y más sabio al Rey, Mas la
soberbia de los godos y otros bárbaros ha intro-
ducido esta costumbre. nuestra.
Hol. Los grandes señores y muy nobles caballeros
tienen sus pages de armas , mancebitos, lacayos,
mozos de espuelas Hay entre ellos ricos muy
liberales, que á muchos d4n mesa franca : otros,
á quienes parece esto enfadoso, envían á los ami-
gos la ración ^ y eso es de, may<>r utilidad para
los amigos. pobres: pero es cosa mas noble co-
mer en mesa franca»
Agr^ Paréceme veo otro sexo de personas en aquel
cuarto.
Hol. Aquel es el aposento de las mugeres : alli ha-
bita la Reyna con sus matronas , damas y don-
cellitas: mira cómo entran y salen como abe-
jas del aposento de las damas , mancebos enamo-
rados , esclavos de Cu;.>ido.
So. Muchas veces también los viejos son dos veces
niños»
Hol. No hay cosa de mayor gusto que oír los dis-
cursos ó poesías que inventaron con agudeza:
canciones y músicas antes de amanecer , las
(a) Allusit ai illud Virgilii : tu das epulis ac^
cumbere áivum. JEneid. ¡ib. i. v. 83.
292 ruDOVlCüS VIVES.
nes cum pueUis : videre saltat iones : olamhulatio^
nes y varietates colorum in cultu , habitas , et for^
mas vestimentorum : hahent pueros amanuenses^
per quos miítuntur^ et remittuntur mandata : hi
vero nuntiant , et renuntiant ultra , et citro man^
data , qua solertia , diligentia y educatione , Divi
vestram fiiem ! nüdis capitibus ^flexo poplite ^ at*
que etiam positis genibus : audire est quotidie ^ et
videre aliquid noviy inopinatiy acute , et sabtiliter
excogitati 5 vel dicti , animase aut dextre , aut jc-
lute facti.
So. Imó dissolute,
Hol. Quce fcelicitas majar 1 Quis passit ah hujusmo^
di suavitate divelli?
So. Calax , Colax , et tu sine amare insanis , et sine
vina ebrias es : quce ineptia patest csse major^
quám ista abs te descripta 'i
Hol. Nescia quí fíat , út ex schoUs videas pkrasque
disceder e ; qui ingressi semel aulam in ea canse'-
nescant.
So. Tamquam qui de Circes pactólo biberant , amis^
sa mente , et in belluarum ingenium degeneran^
Clt.UT02At COREn 195
conversaciones que tienen con las damas , veie
las dan2as , paseos , la variedad de colores en los
vestidos , sus modas y formas : tienen criados
prontos , yentes y vinientes : que saludan y re*
saludan recíprocamente , que llevan y vuelven
los recados : mas estos con qué industria , dili-
gencia , crianza , ¡ ó buen Dios ! desnuda la ca-
beza, haciendo cortesía, y también de rodillas :
cada dia hay que saber y vei: alguna cosa nueva,
impensada , aguda y sutilmente discurrida , ó
dicha , hecha con ánimo , destreza , ó con li-*
bertad.
So. Antes bien con disolución.
í/o/. ¿ Qué mayor felicidad? ¿Quién podrá apar-
tarse de tanto gusto y placer ?
So. Colax , Colax , y tú también , sin estar enamo-
rado , estás loco ; sin haber bebido estás borra-
cho : ¿ qué mayor locura puede haber que esta
que tú has dicho ?
HoL No sé qué es la causa , ver que dexan las
escuelas muchos , que habiendo entrado en pa-
lacio sola una vez envejecen alli.
So, Asi como los que habían bebido del vaso de
Circe (a) , habiendo perdido el juicio, y conver-
(a) Circe , es , grande hechicera^ que con yerhas
y encantos transformaba á los hombres en bestias^
Mató con veneno á su manido , habitó en el montéy
que de su nombre se llamó Circeo^ oficina.de sus ma^
leficios. De donde quedó el proverbio: Virga Circaea,
et Circaeutn poculum , quibus Circe credebatufi
mentem adimere , et redderet
594 LUDOVICUS VIVES.
fef nolehant inde egredi^ et ad hominum naturam^
ac conditionem redire^>
Agr. At hi omnes ^ quum se ad sua quisque domum
receperunt , quid agunt ? Quibus se acúanibus oc^
cupant , iit saltem fallant tempus ?
So, Plerique omnes nihil magis addunt serium^
quám quod cernís : atque adeó oiium itfis multo-*
rum vitiorum parens est , ac fiutricula. Ludunt
quídam taxillis , chartis , alveolo , aciebus : alíi
per occultam detractionem et artíficiosam maledi^
centiam horas pomerídianas transmítíunt^ hoc est^
quibus dotni desídent : alíqui mirífice capiuntur
scurrís , et (a) plañís , ín quós sunt profusissimi^
coetera prceparci y et sordídu Sed prcecípua aulca
corruptela est assentatío uniuscujusque erga alíos
omnes , quodque pejus est , erga semetipsum : ea
efficit 5 ut nullus unquam nec d se ^ neo á socio ve^
ritatem conducíbilem audiat \ ni forte in jurgioz
quam is tum parum pro ver it ate accipit , sed pro
contumelia*
Hol. Hic qucestus esf nunc multó ubérrimas: tu cum
tua veriloquentia e sur íes strenue : ego arrídendo,
ac blandiendo , omnia approbando , et laudando^
evasí locuples.
Agr. Non possent hese incommoda Reges corrigerel
So, Perfacile , vellent modo. Sed alíis hí mores
placent , quía suorum símiles : alií ipsi eas occU'^
(a) Planus vox graeca, sed iisu quoque latina
facta est , á gr;ecó planos , u , erro , onis, Et pla-
nos quidem^ á planeo, errare fació, falío, sediico.
CRISTOS 4L CORBT. ^t) f
tidos en bestias, no querían salir de alli, ni
volver á la naturaleza y estado (ie hombres.
Agr. Pero todos estos , cuando cada uno se. retira
á su casa, ¿qué hacen? ¿En qué se ocupan
para entretener á lo menos el tiempo ?
So» Los mas de ellos no se ocupan en otra cosa
mas seria que lo que ves : y por eso la ociosi-
dad les es padre y madre de los vicios. Algu-
nos juegan en el tablero á los dados , á los nai-
pes , al axedréz : otros murmurando , y hablan-
do mal de otros con maña, pasan la tarde;
estoes, el tiempo que están encasa: algunos
gustan mucho de truhanes y vagamundos (a),
para quienes son pródigos ; en las demás co-
sas son muy escasos y viles. Mas la princi-
pal perdición de palacio es la adulación de cada
uno para con todos los demás : y lo que peor es,
para consigo mismo : ella es causa que ninguno
jamas puede oir verdad que aproveche , ni de
sí mismo, ni de su compañero , si no es que por
ventura riñan; la que entonces dice, no como
verdad , sino como afrenta.
Hol. Esta es al presente la mayor ganancia: tu
por mas que digas verdad perecerás de hambre :
yo complaciendo y lisonjeando, aprobando y
alabándolo todo , he enriquecido.
-^g^' z No podrían los Reyes corregir estos incon-
venientes ?
So. Con mucha facilidad, solo con quererlo ha-
cer. Mas á unos gustan estas costumbres, por-
(a) Otros les llaman vagabundos. Véase \di§fit
en Covarruvias.
296 rUDOVICÜS VIVE5*
pationes arcessunt , per quas nunquam vacef ricfz
aliquidy aut sani cogitare. Non desunt ^ qui re^
mifsis animis y et dissolutis ^ non arbitrantur il^
lius domüSy ac familice mores ad curam suam per-»
tineré: qu(e non pertinent profectó minuSj quám
ad unumquemque nostrüm suadomus privata.
PRINCEPS PUER.
Morohulus (a) ^ Philippus , Sophohulus.
Mor. Quid agit tua celsitudo^Philíppe?
Ph. Lego ^ et edisco y ut ipse intueris.
Mor, Intueor sane , et cum dolare , defatigas te , ef
maceras generosissimum istud corpusculum.
Ph. Quid ergo agerem ?
Mor. Quod alii proceres , principes , viri no^
hiles , et opulenti : equitare , confabulari
cum puellis augustce matris tune , saltare^
discere artem tractandi arma 9 lusitare fo^
liis y aut pila , salir e , currere : hac vides
(a) Morabulus , á graeco moros , u , stultus, fa-
tuus. Hinc moriano , stulté ago ^ moría , as , stul-
titia, SophobulüSj á gr^seco sophos, u, sapiens. Mo-
robulus, üt stultus, et fatuus ^ Sophobulus, ut sa-
piens , et agit , et loquitur. Multi hodieque sunt
Morobuli , qui et pueros , et juvenes bonae indc-
lis, et excellentis ingenua litterarum studüs aman-
dare conentur , et eorum ánimos , ad textorianí;
et sutoriam adjicere nitatitur.
eRtsTOSAL eoRET. 297
que son á las suyas semejantes: otros, ellos mis-
mos buscan estas ocupaciones , con las cuales
empleados , nunca pueden pensar alguna cosa
justa ó buena. Ni faltan algunos descuidados y
disolutos, que no piensan que pertenecen á su
desvelo y cuidado de palacio las costumbres de
la familia : que á ia verdad no pertenecen me-
nos que á cada uno de nosotros las de su casa
particular,
EL PRÍNCIPE NIÑO.
Moróbulo^ Filipo 5 Sofóbulo.
MJor. ¿ Qué hace vuestra alteza, Filipo? ^
Fil. Leo y aprendo j como ves-
Mor* En verdad lo veo y lo siento : os fatigáis y
extenuáis ese cuerpecito muy gentil.
Fil. ¿ Pues qué haría ?
Mor. Lo que hacen otros caballeros , príncipes,
hombres nobles y ricos : montar un caballo,
conversar con las damas de vuestra madre la
emperatriz , danzar , aprender á manejar ías
armas , jugar á los naipes y á la pelota , saltar,
298 LUDOVICUS VIVES.
es se siudia nobilitatis jucundissima» Quod si tan*'
tis oblectationihus fruuntur, qui vix digni sunt ut
in familiam tuam admití aniur : quid te faceré
convenit , tanti f rindáis filium y et hceredem ?
Ph. Quid studium Utterarum nihilne prodest ?
Mor* Prcdest quidem , sed iis qui sunt initiandi sa^
crisj aut qui ea arte tnctum sunt sihi comparatu-^
ri ^ quemadmodum aliis sutoria , aliis textoria^ et
artes cceterae qucesiuarice. Surge , quceso te , pone
libros de manibus , eamus deambulatum , certe ut
respires aliquantisper.
Ph. Non licet mihi nunc per Stunicam , et Siliceum.
Mor. Qui sunt hi Sttinica, et Siliceus ? An non suh^
diti tui : in quos tu habes imperium , non illi
in te % ^
Ph. Stunica est educator meus , Siliceus autem
institutor literarius. Subditi sunt illi qui^
CRISTÓBAL CORET. 299
correr : ya veis que estos son los mas gustosos
empleos de la nobleza : porque si aquellos que
apenas merecen que les admitáis en vuestra fa-
milia, gozan de grandes delicias ; ¿ qué convie-
ne hagáis vos , hijo y heredero de un tan gran-
de principe ?
FU, ¿Qué para nada aprovecha estudiar?
Mor. Cierto es que aprovecha para aquellos que se
han de ordenar in sacris, ó que han de comer de
lo que estudian , como para unos la facultad de
zapateros, la de texedores para otros , y otras
artes gananciosas. Levantaos por vuestra vida,
dexad los libros de las manos , vamos á pasear,
para que á lo menos respiréis un poco.
F/V. Por ahora no me lo permiten Zúñiga y Peder-
nales.
Mor. ¿ Quiénes son estos Zúñiga y Pedernales ?
¿No son por ventura vasallos vuestros, sobre
los cuales tenéis dominio, y no ellos sobre vos?
F/7. Zúñiga (a) es mi ayo , Pedernales (b) mi
maestro* No se puede negar que son mis vasa-
(a) Zúñiga, Apellido de la ilüstrisima casa de
los duques de Bejar. Véase Estúnica en el tesoro de
¡a lengua castellana de Covarruvias.
(b) Pedernales. Este fue maestro del príncipe^ á
quien dedicó Vives esta obra. Llamábase Juan Mar-
tin Pedernales , ó de los Pedernales. El pedernal en
latín se llama sílex , icis ^ de ahí formó Vives sili-^
ceus ^ a , m. Habia estudiado filosr/fia en Valencia.
Siendo arzobispo de Toledo hizo lo que expresa el
P. Ribaden. Coet. in vita S. Ignatii,//¿, 4, cap. 4»
300 LUDOVICUS VIVES.
dem mei , seu verius patris : sed pater^ cui eg9
sum subditus , prcefecit illos mihi , et me ilíis sub^
jecit.
Mor. Quid ergo'i Dedit pater celsiiüdinem tuamin
servitutem itlis hominibus'i
Ph. Nescio.
Mofo Ah facinuí zndignissíinum !
So. Minime vero , ó fili , imó illos fecit servas tuos^
quos voluit tibí semper adhcerere , oculos , aures,
animum , mentem in te unum defíxa gerere sem^
per^ et relictis suis quemque negotiis , tuum uniuf
negotium agere : non ut te imperiose vexent , sed
ut rudes tuos mores boni illi^ et sapientes viri ai
virtutem , decus , atque excellentiam forment : non
quó te reddant mancipium , se^ ut veré Uberum^
et veré principem , quibus si ñon obtemperaveriSy
tum demum servus eris extremce conditionis j pejor
iis , qui hic Ínter nos versantur, emptij et vcnditi
ex Miiopia\ ve I África*
Mor. Cujas tándem esset mancipium , si illis educa^
toribus morem non gereret ?
So. Non certe hominum , sed vitiorum , qui domini
sunt importuniores , atque intolerabiliores quovis
homine improbo , et sceleroso.
Ph. Non satis ista intelligo , qu(e dicis.
So. At intellexisti , qnce Morobulus ?
Ph. Planissime omnia.
So O quám essent homines felices , si qaám cito
habent sensum , atque intelligentiam rerum ^e-
CRlSTOBAt CORET. 3OI
líos , Ó por mejor decir , de mi padre : mas mi
padre, á quien yo obedezco , les ha hecho mis
superiores , y á mí subdito suyo.
Mor. ¿Qué es eso? ¿Vuestro padre ha hecho á
vuestra alteza esclavo de aquellos hombres ?
FiL Yo no lo sé.
Mor. ¡ O qué cosa tan mal hecha !
So. No es mal hecha , hijo mió , antes bien les ha
hecho esclavos vuestros , los que ha querido es-
ten siempre á vuestro lado, que siempe os atien-
dan con todos sus sentidos y potencias , y que
habiendo dado de mano cada uno á sus nego-
cios , solo procuren el vuestro : no para fatiga-
ros como tiranos , sino para que como hombres
buenos y sabios dispongan vuestras rudas cos-
tumbres á la virtud , honor y excelencia : no
para haceros esclavo , sino verdaderamente li-
bre y príncipe, á quienes si no obedeciereis, en-
tonces sí que seréis vil esclavo , peor que aque-
llos que viven entre nosotros , comprados y ven-
didos de Etiopia ó África.
Mor. ¿De quién finalmente seria esclavo si no
obedeciese á aquellos maestros?
So* Seria esclavo verdaderamente, no de los hom-
bres , sino de los victos , que son señores mas
pesados é insufribles que cualquiera hombte
malo y perverso.
FiL No he entendido bien lo que dices*
So, ¿Pero habéis entendido lo que dixo Moróbulo?
FU. Todo con mucha claridad-
So. ¿Qué dichosos serian los hombres, si luego que
tienen conocimiento í inteligencia de las co-
302 LUDOVICÜS VIVES.
vium , ef malorum , haherent etiam honarum y et
conducibilium ! Nunc vero contra evenit , célate
ista nugas , ineftias , imó insanias , ad quas te
Morohulus est adhortatus y facile intelligis : quce
ego de virtute , de dignitate , de omni lauáis ge^
nere dicerem , tam cayeres , quám si arabice lo--
querer y aut gothice.
Ph. Quid ergo faciendum consuleres ?
So. Ut saltem sustineres assentionem^ nec hujus sua*
sibus y nec meis acquiesceres , quoad de utrisque
fosses judicare.
Ph, Quis dabit hoc judicium ?
So. JEtas y instítutio , experimenta*
Mor. Huí quám esset longum ista expectare?
So. Bene monet Morobulüs : abjice libros : eamus h^
sitatum y et ludemus ludum , in quo unus eligit^ur
rex : is prcescribit aliis quee sint agenda , parent
cceteri juxPa leges lusionis : tu eris rex, :^
Ph. Ut erit ludus ? Nam si eum ignorem , quomodo
potero regem in illo agere%
So. Quid dicis , Philippule duícissime , delicice His^
paniarum ? In ludí , et re bus levissimif , in ^ui^'
bus error nihil adfert periculi y non auderes reg^
num suscipere , ludi nescius , et vis tot ^ et,
tanta regna serió capes seré , ac f egere , i^ na'4.
rus conditionum populorum , legnm , administra^
tionis'i Denique rudis totius prudsntíce^ instructus
CRISTÓBAL CORET. 303
sas de poca tnonta , y malas , la tuvieran tam-
^^!''í)ien de las buenas é importantes ! Pero ahora
sucede al contrario : en esa edad comprehen-
deis fácilmente las cosas frivolas, beberías, ó por
mejor decir, locuras, á que os ha incitado Mo-
róbulo : asi entendierais las cosas que yo os di-
ria de virtud y magestad , de todo género de
alabanza , como si os hablara en lengua arábi-
ga ó gótica.
Fih ¿ Pues qué me aconsejarías que hiciese ?
So. Qué á lo menos perseveraseis en ese dictamen^
''bi dieseis asBnso á las persuasiones de éste ni
mías , hasta que pudieseis juzgar de entrambos.
Fil. ¿Quién me dará este juicio ?
So. La edad , educación y experiencia.
War. Huhu, ¡qué cosa tan larga seria aguardac
eso !
5a* Bien dice Moróbulo : arroja los libros : vamos
á jugar , y jugaremos á un juego en que se nom-
bra un rey : él manda á los otros lo que se ha
de hacer , ios demás obedecen según las leyes
del juego : tú serás el rey.
Fil. ¿Cómo jugaremos? Porque si no entiendo el
juego , ¿ cómo podrá ser rey en él ?
So. ¿ Qué decís , Filipito muy amado , delicias de
las Españas ? En el juego y cosas leves, en cuyos
yerros no hay peligro alguno, no os atrevéis á
ser rey, por no saber jugar : ¿ y queréis empren-
der de veras el gobierno de tantos y tan gran-
des reynos , sin saber las condiciones de los
pueblos, leyes y gobierno ? Destituido finalmen-
304 LtJDOVICUS VIVES.
solwn ridiculis ineptiis , quas tibi Morohulus hk
in animum instillat'i Heus puer^ dic pr (efecto equi-
li^ ut proferat huc equum illum Neapolitanum^fe-
Tocissimum calcitronem , et sternacem , in quo Phi-
lippus sedeat.
Ph. Minime illum vero y sed alium cicuratiorem : nam
regendi equi tam refractarii nondum artem haheo^
nec vires»
So, Quceso , Philippe, et putas iu leonem uílum es se
(eque ferocem , aut equum adeó calcitronem ^ et rc"
fractarium , et minus parentem frcenis , qüdm
gentes , ac ccetus hominum > qui conveniunt , et
congregantur ex omni vitiorum ^ flagitiorum ^ sce^
letum , et facinorum genere ^ ex animi perturba^
íionibus concitatis , incensis , inflammatis y arden-
tibas^ Equum no audes attingere, populum pos^
cis quovis eqm ai regendum , tractandumque dif^
fcilwrem'i Sedmissa ísthcec facíamos. Vides m
hoc flumine Híam cymbulam ? Navigatio est jucun-
dissima y atque amoenlssima Ínter prafa ^ et sa-
licta , quiñso descendamus in eam : tu sedebis aA
clavum j et ages cymbam.
Ph. Ita plañe , ut vos subvertam, et demergam^ qm^
madmodum iiuper feAt Pimmtellulus.
So. Ne cymbam quidem gub^rna^e vis ^ in amne
tam módico , et tum placido , quia rudif : e$i
committis te mari iííi , undis , flacñbuf , tempe^
stati populorum inscius , et inexpertus : plan»
CRISTÓBAL CORET. 3 Cf
te de toda prudencia , instruida solamente en
aquellas necedades ridiculas , que este Moróbu-
lo te enseña? Oyes ^ i^uchacbo , di al caballe-
rizo mayor que traiga aqui aquel caballo napo-
litano , muy fiero , cocero , falso , para qu^ Fi-
Hpo le monte,
FiL No quiero por cierto aquel , sino otro mas
manso, porque aun no tengo experiencia , ni
fuerzas para regir un caballo tan duro de
boca.
5o. Decidme por vuestra vida , Filipo , ¿pensáis
vos que hay algún león tan feroz , ó caballo
tan cocero y daro de boca , y que sufra menos
el freno cumo el pueblo y multitud de los
hombres y que se juntan y congregan de todo
género de vicios, maldades y delitos, de in-
quietudes- de ánimo inflamadas, atizadas , ar-
dientes ? ¿ No os atteveis.á tocar el caballo, y
pedis e) gobierno del pueblo , q,ue es mas dificil
de regir y tratar, que cualquiera caballo? Mas
dexemos esas cosas ¿Veis en éste rio aquella
barquilla? Da gusto y recrea navegar entre
los prados y sauces ; entremos en ella por vues-
tra vida : vos os sentaréis al gobernalle , y ser-
réis piloto.
FU' Sí , pero de modo que ós vuelque y eche en
el rio , como lo hizo poco há Pimentülillo,
So, Ni aun queréis regir un barquillo en un rio
tan pequeño y apacible , porque; no estáis prác*
tico , y os metéis en aquel mar , aguas, olas,
borrascas de los pueblos ^ ignorante , y sin ex*
X
306 XUDOVICÜS VIVES.
usu tihi venit , quoi (a) Phaetonti : qui aur'igan^
di nescius , Urdore juvenili currum patris guber^
nandum sibi depoposcit: notam esse tibí fabulam
reor \ príBcláre Isocrafes y duas res máximas in
hcminum vita dicehat esse , principatum , et sa^
cerdotium : quas tamen nemo non expeteret tam^
quam dignus f nemo non crederet se recte pos se
gubernare tamquam prudentissimus.
Ph. Inielíigo nihil esse conditioni , ac personte meíc
perinde necessarium y ut artem y ac peritiam re-
gendi regni.
So. Probé rem tenes.
Ph, Quomodú eam assequarl
So. Eduxisti tu illam tecum ex mairis útero ?
Ph. Nullo modo.
So. Qua igitur fronte audet Morobulus hic esse tibi
author , ut ea studia rejicias , quibus et artis hu»
jus peritia , et aliarum rerum maximarum , ac
pulcherrimarum cognitio paratur ?
Ph. A quibus ergo sunt hcec haurienda ?
So. Ab iis y qui ea maximis ingeniis animadverte^
runt y atque observarunt : quorum alii sunt mor-"
tui 5 alii vivi.
Ph. E mortuis quomodá discendum ?. Possuntne mor^
tui loqui ?
(a) Phaeton,tis, solis,&Clymenes filius, qui
cúm á patre currum agitandum obtinuisset , viam
soiis excessit, totumque orbem incendit : quare Jú-
piter iratus Phaetontem fulmine in Eridanum de-
turbavit. Ovid. lib. 2. Metamorphoseon.
CRISTÓBAL CORET. gOJ
periencia : cabaimente te sucede lo que á Fae-
tón , que no sabiendo gobernar el carro , con el
juvenil calor pidió el carro de su padre para re-
girle : juzgo sabéis la fábula. Qué bien ísócra-
tes : decia este que había dos cosas muy gran-
des en la vida humana . el principado y Sacer-
docio : las que con todo eso ninguno ha habido
que no las apeteciese como merecedor de ellas ;
ninguno que no juzgase que las podia exercitar
como muy prudente.
FU. Entiendo que no hay cosa tan necesaria á mi
calidad y persona , como el arte y ciencia de^
gobernar el reynov
So. Muy bien estáis en el caso.
FiL ¿ Cómo la conseguiré ?
ío ¿ La sacasteis vos del vientre de vuestra madre ?
FiL De ningún modo.
Son ¿ Pues con qué cara se atreve este Moróbulo á
persuadiros que dexeis aquellos estudios ^ con
los cuales se adquiere la ciencia de este arte , y
el conocimiento de otras muy grandes y lindas
cosas ?
FiL ¿ Pues de quiénes se l^añ de aprender estas co-
sas?
So, De aquellos que las han lád vertido y observa*-^
do con mu( ha curiosidad é ingenio : de los cua-
les unos murieron , otros viven.
FiL ¿ Cómo se ha de apredder de los muertos ?
¿Pueden por ventura hablar los muertos?
308 LUDOVICüS VIVES.
So. Nunqua*nne fando auiivisti nominari Platonetn,
Arist^ieiem , Ciceronem , Senecam , Livium, Plu^
tarc'hum ?
Ph. Magna nomina : s<e^e , et cum ingenti admira--
tione 5 ac laude*
So. lili ipsi y et alii permulti eorum similef , jam
olim vadfunctij confabulabuntur tecum , quaíies,
et quandiu libúerit»
Ph. Quomadó ?
So. Libris y quos ad docendum posteritatem relique-»
runt.
Ph. Quin daniür mihi illi jam in manas ?
So. Dabuntur brevi , posteaquam didiceris eum ser^
monem , quo possis loquentes illos intelligere. Sus^
tine paulisper , atque hanc brevem molestiam
ferfer , quce devoranda ést in accipiendis frinei^
plis : illico post incredibilet sequentur delectatio^
nes , quaT qui nondum degustarunt , mirandum n<in
est á literato studio abhorrere, Nam qui sunt ex-
ferti y eot citius á vita^ quám d librií y et rebus
cognoscendis avelkris*
Ph. Cedo vero , qui sunt vivi , á quibus sapientia hcec
discenda est^ et mens bona'i
So. Si iter esses quodpiam initurus , á quibus tan^
dem de itinere pereontareris ? Utrum ab iis , qui
iter illud nunquam vidissent , an qui aliquando
confecissent ?
Ph, Ab iis scilicet , qui confemsenfl
CRISTÓBAL CORETw 3 ©9
5<?. ¿ Nunca acaso oíste en alguna conversación
nombrar á Platón , Aristóteles, Cicerón , Séne-
ca , Livio , Plutarco ?
FiL Muchas veces he oido esos nombres grandes,
y con grande admiración y alabanza.
So. Aquellos mismos y otros muchos que dias ha
murieron , hablarán con vos siempre y cuando
quisiereis.
FiL ¿Cómo?
Sg. En los libros que dexaron escritos para ense-
fiar ala posteridad,
FiL ¿Perqué no me les dais ya presto?
So^ Luego os los daremos, después que habréis
aprendido aquel lenguage con que podáis en-
tender lo que dicen. Tened paciencia un poco
tiempo, y aguantad esta breve fatiga que se
ha de sufrir en aprender los principios : des-^
pues se seguirán inmediatamente increíbles pla-
ceres , los cuales , los que aún no los gustaron
no es maravilla huyan de los estudios : porque
primero apartaréis de la vida que de los libros
y conocimiento de las cosas á aquellos que los
experimentaron.
FiL Mas dime , ¿quiénes son los vivos de quienes
se ha de aprender esta ciencia y buena inteli*
gencia ?
So, Si hubieseis de emprender algún viage , ¿ á
quiénes finalmente preguntaríais por dónde ha^
biais de ir ? ¿ Acaso á aquellos que jamás hu-
biesen visto aquel camino , ó á aquellos que le
hubiesen andado algunas veces?
Fi/. Cierto es ^ lo preguntarla á estos»
3IQ LtJDOVICÜS VIVES.
§o. Vita h<ec nonne est veluti iter quoddam , et prO'>
fectio -perpetua ?
Ph. Sic videtur.
§o.'Qul ergo iter hoQ feramb&larunt ^ senes ^ an
juvenes ?
Ph. Senes,
So. Senes ^gitur auscultandi ?
Ph, Omnes indijferenter.
3o. Acute rogas y ncn omnes promiscué '^ sed queni'^
admodu^ de vi a , sic de vita. Utri núrunt viam^
qui eam peregerunt y nihil animadver lentes^ aliud
agentes^ anima fiQñ minus peregrinante ^ quám
corpore: an qui annotarunt diligenter ^ et 0tten^
fe síngala ^ et memorice mandarunt'i
Ph. Nimifém hi posteriores.
So. Ergo in consilio de vitce ratione capiendo fion
audiendi juvenes , qui iter hoc nunquam sunt in^
gressi : quanto minus adolescentes ? Et quod stul^
tissimum est , utque iñdignissimum , pueri ? iVe-
que ad id admittendi senes imprudentes , lascivia
dementes , deteriores pueris , quos divina oracula
execrantur , quod sínt pueri centum annorum (a).
Solis prtebendce aures senibus magni judicii ^ usus
ferum ^ et prudentice.
Ph. Quo signo eos dignoscam^
So. Nimirum <etate ista , fili , nullo adhuc i sed
ubi majus y ^t firmius accesserit judicium ^ fa^
(a) Isaise* c. 65. v. 20. Dice el refrán: de la
viña reniego , que torna á ser majuelo*
CRISTÓBAL CORET. gil
So, ¿ No es esta vida por ventura como un viage
y una peregrinación continua ?
FíL Asi me io parece.
So. ¿Quiénes pues han andado este camino, los
viejos ó los mozos ?
FU. Los viejos.
So, ¿ Luego se faa de escuchar á los viejos ?
FiL A todos igualmente.
So, Discreta pregunta : diferencia ha de haber :
pero asi se ha de discurrir de la vida^ como del
camino. ¿Quiénes de estos saben el camino, los
que le anduvieron no reparando en cosa , pen-
sando en otra , peregrinos no menos en cuanto
al ánimo , que en cuanto al- cuerpo; ó los que
con diligencia y atención todo lo encomendaron
á la memoria ?
FiL Es claro que estos últimos.
4So. Por eso al tomar consejo del modo de vivir,
no se ha de escuchar á los jóvenes , que jamás
comenzaron á andar este camino , ¿ cuánto me-
nos los mozos ? ¿ Y lo que es grande necedad y
cosa muy indigna , los niños ? Ni para eso se
deben admitir ancianos imprudentes , que son
peores, que los niños, á quienes la divina Es-
critura maldice , porque son muchachos de cien
años. Solo se deben escuchar los ancianos de
aducho juicio , experiencia de las cosas , y de
mucha prudencia,
FiL ¿ Con qué señal los conoceré ?
So V^erdaderamente en esa edad, hijo, con nin-
guna ; mas de las palabras y obras , como indi-
$1 1^ ÍJÜlSúVlCÚ^ VltES.
í:i¡e id cognoscss ex verbi^ , et factis ^ ictmquam
nota cernsjima Iñterea mfó^düm e a ingenii fa-
cúltate non vales , crede te eunctum , et committe
patri tito , et iis y quos tiki pater adjunxit insti^
tutores , ac magistrof , infírm^que istius tetatis
gubernatores ^ et quasi manu ductor es per viam^
quam Pu nunquam inüstii Nam fatri , cui charior
es f quám ipsemet ttbi ^ rhajor est de te cura^
quámtibi ipsi i arquead ^am rem non solum suo
'^'^sús t^consilib ^sedhóff^^
MoríiNirhif diütacStf^mf>^ noiai vi^bím ai sup
So. Ita plañe , prkti^ mWém ftíum: eanfqU0 rém ego
' jam dudum- vehemáíte'r démírabar, - '
MoíS Añ nm pater Pú^uS VÉlpéppé ^^et'^res Gattiae j et
alii ma.^ni reges , ac principes , sine litievís , ' et
labore isto tam moléis fó\yqíiem'hic téneris tais hu-^^
méris Inclh-meñier ímpokit^regña^ itditiones suas
régunt'yet in officio emtinént í
^yi^lis'y''iti íúvitus facías. Non est opera litte^
ris impensa laboriosa éi \ qui Ubens eam subit z
qui auíern invitus y ei vero vel lusitare ^ et in
iocis deambulare affj cents sirhis grave ^ ^c in-^
tolérandum est. Tíbi \ Mórbbule , nugandi avi"
dissimo ^ et nugis semper ' assueto , serium
aliquid , vel agrre , vel audire instar est mor^
iis : vicissim alii cemplures vitam sihi existí^
marent acerbam , si ad istum modum vitce
su:e rationes instituerent. Quám multi surit^
in autis príeserlim , quibus nihil est dulcius^
CRISTÓBAL CORET, ^Tg
cío cierto los conoceréis cuando tuviereis ma-
yor y rr;as sólido juicio. Pero mientras no te-
néis aqueila capacidad , entregaos todo , y de-
xaos regir de vuestro padre , y de aquellos que
os ha eleg'do por tnaestros y ayos , directores
de esa edad débil , como guias , por aquel ca-
mino por donde jamás habéis ido: porque vues*
tro padre, que os ama mas que vos á vos mismo,
cuida mas de vos que vos mismo: y para eso
co solo se ha valido de su consejo, sino de hom-
bres sabios.
Mor. Rato há que no he dicho palabra*
So, Cierto pa^a ti cosa nueva : y eso rato há lo ex-
trañaba yo. '
Mor. 2 Por ventura vuestro padre Filipo y el rey
de Francia , y otros reyes insignes y príncipes,
no rigen sus reinos , y les mantienen baxo su
obediencia sin haber estudiado, y sin ese trabajo
tan pesado , que éste ha cargado sobre vuestros
delicados hombros sin piedad ?
So. No hay cosa tan fácil , que no sea difícil , si la
hacéis de mala gana. La tarea de los estudios no
es pesada para aquel que la lleva de buena:
gana : mas para el que de mala , aun el ju-
gar y pasear en lugares muy amenos , le es
cosa muy pesada é intolerable. Para ti, Mo-
robulo , amigo de chanzas , y toda la vida
acostumbrado á ellas , hacer , ú oir alguna
cosa seria , te sirve de muerte : á otros por
el contrario , pareceria pesado el vivir , sí
viviesen ese modo de vida. ¿Cuántos hay, en
«special en los palacios , que ninguna cosa tie-*
314 LUDOVICUS VIVES.
quam otium torpent , atque inertissimum^ Ai^
moveré manum alicui operi , tormenti est loco :
quam muíii vicissim in populis , qui emoriantur
citius y quam sic djes omnes vacuos transigere» Et
velerías delassentur nihil agenio , quam ab inten-
tione animi in negatium aliqaod» Sed ut réspon'"
deam ubi de Cccsare , et rege Gailice ^ audies d me
in universum de senibus , quos posui eos esse y qui
spatium hoc vitíc decurrissent. Si omnes quotquot
viam quampiam peregissent jconcorditer narra ^
rent se per viam in locum incidisse plenum di/fi-^
cuUaiis ^ et periculi y ex quo saucii y et pessimil
affecti discesserint : quod si 0Jusmodi iter rursum,
€4 sen* ingressuriy nihil diligentius caverenty quam
illud discrimeni quid tu censes? An non hominis
foret amentissirni^-^ quum eadem ipse vi a insiste^
ret , r^on recordari tanti periculi , nos illud de-
vitare "i
Ph. Nondum téneo , quid velis*
So. Faciam fgitur planius exemplo» Finge esse supra
jiumen istud tabulam angustam pro ponticulo : re-
ferant tibi omnes , quoíquot equo insidentes tenta^
rint illam transiré , decidisse in aquam , adiísse
vitee discrimen , <;egre es se extractos semivivos :
intelligisne hoc ?
Ph. Bellissime.
So, Quid tu jam ? An non tibi demens videreré,
CRISTÓBAL CORET. 3 I f
jien por mas dulce que el ocio torpe y floxo ?
Aplicar la mano á algún trabajo , les sirve de
tormento. Cuántos por el contrario hay en los
lugares , que mas presto querrán morir, que pa-
sar de ese ni<Kjo todo el día sin trabajar. Y mas
presto se cansan de estar ociosos , que de estar
empleados en algo. Mas para responder á lo que
me propusiste del emperador y rey de Francia,
yo te diré en general en orden á los ancianos,
que dixe eran aquellos que habian corrido la
carrera de esta vida. Si todos cuantos hubiesen
concluido un viage, uniformes refiriesen que en-
contraron en el camino un »nuy mal paso y pe-
ligroso , del cual salieron heridos y muy mal-
tratados : pero si otra vez hubieran de ir por
aquel mismo camino, no se guardasen de aquel
peligro masque de cualquiera otra cosa ; ¿qué
concepto hacéis vos ? ¿ No seria acción de un
hombre muy loco , no acordarse de tan grande
-apeligro, ni huir d^ él cuando emprendiese el
mismo viage?
FiL Aún no entiendo lo que pretendes con eso.
¡So, Yo lo diré mas claco con este exemplo. Ha-
ced cuenta que sobre este rio hay una angosta
tabla en lugar de puente : refiérannos todos
los que hayan pretendido pasar á caballo por
encima de ella , que cayeron en el rio , que se
' vieron en peligro de la vida , que les sacaron
•í^con dificultad medio muertos: ¿ entendéis por
ventura esto ?
FU, Muy bien lo entiendo.
jS'(?, ¿ Pues vos qué juicio hacéis ahora ? ¿ Por ven-
3i6 Limovicus VIVES.
si faciens illac her ^ non ex equo descenderes , et
effageres id fsriculum , in quod alios venisse
audisi
Ph. Nimirum ita agerem.
So, Et mérito. Qucere tu jam ex senihus ^ quid
máxime senserint incornmodum in vita , quid
eos pr<eiermisisse doleat , et vehementer poeni-
teat ? Omnes tibi uno ore respondebunt ^ qui
aliquid didieerunt , non plus didicisse : qui ve-
ro nihil ^ non adhibuisse operam , ut aliquid
.. sclrent, In hanc querimoniam ingressi y non fa^
ciunt finem referendi , missos se fuisse d paren^
tibus y aut educatoribus ad scbolas , et magjs*
tras liiierarum : se tamen vanis deleciaúuncu^
lis ^ vel iuíionum ^ vel venaticnum ^ vel amorum^
aut ejmmodi nugarum illectos , amisisse pulcher-
rimas é manibus discendi occasiones, Itaque cüti"
quetumur de faio suo , et sortem suam deplorante
jac semeíipsQS accusant , damnant ^ interdum quo"
que execraniur. Vides ergo locum huno desidiie,
atque ignoranti<B es se in via hac vitce máxime
infestum ^ et periculosum , unumque cmnium pr^^^,
cipue devitandum ? Quoniam qutdem audis tam
miserahiles eorum querelas ^ qui in illum sunt
coílapsi : is est igitur omni cura , et diligentia
, cavendus j et segnitié ^ oíio , deíiciolis , nugis re^
jeciís , ac spretis , in studia Hiterarum , cultum*
^u^ hon(^ meníis tota animi inteniione incumben"
CRISTÓBAL <:ÓRET. JI^T
tura nó os parsceria que estabais loco , si pa-
sando por allí no baxarais del caballo , y evi-
' taséis aquel peligro , ea que oís referir se víe^
ron los otros ?
FU, No hay duda que asi lo baria.
So. Y con razón. Preguntad á ios anciatíos /¿qué
es lo que juzgan es mayor inconveniente en
esta vida ^ de qué omisión se arrepienten y
íes pesa mucho? Todos á una voz , los gu€5
estudiaron algo , os responderán no haber es-
tudiado mas : pero los que no estudiaron , os
Responderán no haber procurado saber alga.
Habiendo entrado en estas quejas , no acaban
de contar , que los padres ó los que los cría*
ban , ios enviaron á las escuelas y naaesiroí
de las artes : que ellos con todo eso cebados
de los deleites, ó del juega, ó de la caza, ó
del amor , ó de semejantes cosas vanas , per-
dieron de las manos muy buenas ocasiones de
aprender. Y asi se quejan de su desgracia , y
lloran su fortuna , y culpan , condenan , y
algunas veces también maldicen á sí misrao^»
Ya veis pues que este mal paso de pereza
é ignorancia se encuentra en el camino de es-
ta vida , y es muy dañoso y peligroso , que en-
tre todos se debe evitar principalmente , su-
ptiesco que oís las quejas de aqu-elíos que caye^
ron en él : aquel pues se debe temer con todo
cuidado y diligencia ; y habiendo dado de
tnano á la pereza, ociosidad, chanzas, apli-
carse con todas veras al estudio y cultura del
ánimo. Vos , en orden á esto , mformaos de
3l8 LUDOVICUS VIVES.
dum. Tu hac de re patrem tuum roga , tametsí
juvenem adhuc : et tu , Morobule , tuum , jam se^
nem. Intdligetis ex eis , veram ésse meam j^»-
temiam.
LUBüS CHARTARÜM,
seu foliorum.
Valdaura ^ Tamajus , Lupianus y Castellusy
Manricus^
Val. Quám asperum tempus , quám rigens j ef sce^
vum ccelum y quám obsccenum solum !
Tam. Quid nos monet híc ccelí ^ aa soli habitus ?
Val. Non egredi domo.
Tam. (¿uid vero domi agere ?
Val. Ad luculentum focum studere y meditarz ^ cogí-'
tare de rebus , quíB aíiquid emolumenti adferant
menti , et probis morihus.
Cas. Id quídem agendum prcecipue , nec atiquid esse
debet homim antiquius. Sed ubi ab intentione illa
délas satus fuerit animus , quó divertet y hoc dum*
íaxaP tempore ?
Vd\. Aliíf quidem aUíc sunt animorum refect iones t
ego vero luxu foliorum magnopere oblector , ac
recreor.
Tam. Et hcec temporis qualitas éó invitat , ut áb'»
damus nos in cubicuium bene clausum : et ob'^
stptum undique d vento , et frigore , túcente
CRISTÓBAL CORZr. JI^
vuestro padre , aunque todavía, tiene pocos
años : y tu , Moróbulo , del luyo , ya an-
ciano. De ellos entenderéis, que es» verdad
lo que os digo.
EL JUEGO DE NAIPES/
Valdaura y Tamayo , Lupiano , Castillo,
Manriíjue.
VaL \ Qué tiempo tan áspero, tan fuerte é insu-
frible , qué aire tan destemplado y cruel, qué
suelo tan sucio !
Tayn» Este aspecto y faz del cielo y suelo ¿qué
nos aconseja y dice hagamos?
VaL Que no salgan os de casa.
Tam, i Pero qué nos persuade hagamos en casa ?
VaL Que estudiemos á la lumbre , pensemos, con-
sidegemcs cosas que aprovechen para, el alma
y buenas costumbreSr
Cai. Eso es lo que en verdad se debe hacer lo pri-
mero,, ni el hombre debe apreciar otra cosa mas.
Pero después que uno queda cansado de este
trabajo , ¿ adonde irá i recrearse , mayormente
en este tiempo ?
VaL Otros en verdad tienen otros recreos : mas
á mí me gusta y recrea mucho el juego de
naipes.
Tam. Y esta disposición de tiempo nos convida
á retirarnos á un aposento bien cerrado y
guardado por todas partes de los vientos y
320 tlíÜOVlCÜS VIVES.
camino , mensa oposita cum chartit»^
Val. Au , minime chartis.
Tam. Lusorias dico.
Val. IsUtd placet.
Tam. Tum pecunice promatur nonnihil y et calculi aS
computandum.
Val. Nihil opas erit calculis , si minutuli adsint
numi,
Tam. Ego nullos babeo , praterquam áureos , et ar»
genteos crassiores.
Val. Commuta aliquos ex argentéis minuta pecunia i
heus puer i ca^e stuferos hos simpíos , duploSy
sexqmduflos , triplos y et d numulario cura no-*
Bis numos minutos , simplos y duplos , triplos , non
majores^
Tam. Qudm nitidi sunt hi numi ?
Val, Nimirum recentes adhuc , et asperi,
Tam. Conseendamus in forum aleatorium , uhi omñia
inveniemus parata,
Gast. Non expedit : nam hahe^emus arbitros pluri^
mos : quid refert ludas illic , an vi a publica ?
Gonsültius fuerif , í^r recipiamns nos in cuhicu^
lum tuum y et aecersamus ex sodalibus aliquot^
máxime animo refocillando ¡donaos.
Tam. Tuúm conclave est ad id commodius : nam in
meo cubiculo subinde á peiissequis matris intef'^
pellaremur , aliquid semper quceritanfibus in ar-
éis mundi muliebris.
Val. In ccenatione igitur.
Tam. Esto ita , eamus. Puer , siste hic núbis Fran'-^
CRISTÓBAL CORET. gil
del ff io , con buen fuego , prevenida la mesa
con las cartas.
Val* Huhu , no quiero con cartas.
Tam. Yo digo con las de jugar.
Val. Eso sí , me agrada.
Tam. Saquemos también algunos dineros , y tan-
tos para contar.
Val. No serán menester tantos si hay moneda me-
nuda.
Tam^ Yo no tengo monedac menudas , sino grue-
sas de oro y plata.
Val. Cambia algun^ monedas de plata por mone-
da menuda: oyes, muchacho , toma estas mo-
nedas sencillas, dobles, dobles y medio , tres-
dobles , y haz que el cambiador te dé moneda
menuda , sencilla , doble , triple , y no mayor.
Tam. Qué limpios están estos dineros.
Val. Si son aun nuevos y recien acuñados.
Tam. Vamos á la casa del juego , en donde todo
lo hallaremos prevenido,
Cast. No conviene, porque tendríamos muchos mi-
rones : lo mismo es jugar alü , que en medio de
la calle. Mejor será que nos retiremos á tu apo-
sento, y llamemos algunos de nuestros compa-
ñeros de muy buen humor.
Tam. Tu aposento es mas á propóstto para eso ;
porque en el mío nos estorbarían muchas veces
las criadas de mi madre , que siempre buscan
alguna cosa en los cofrecitos de los afeites y a-
tavios de las mugeres.
Val. Sea pues en la pieza de comer.
Tam. Sea asi , vamos. Muchacho , haz venir aqui
Y
322 LUDOVICÜS VIVES.
4:um Luplanum , et Rodericum Manricum , €f
Zoilastrum.
Val* Mane: minime vero Zoilastrum , hominém ira^^
cundum , rixosum , clamosum , calumniatorem , éf
jwi minimis de rebus excitat scepe atroces tra^
gwdiaf.
Case. Optime profecto manes : nam si adolescens ta-^
lis recreationi se nostrce aímifceret , rwn esset ii
¡adere y sed serió rixari : accersé igittAr pro iHo
Rimosolum,
Val. Ñeque huno : ni si velis , qucecumque hic fue^
rimus nugati , ante solis occasum notum esse to^^
ti ciintati»
Cast. Tam honus est prceco'i
Val. Etiam , rérum , quas sciri nihil attinet : nam
res lonas sacratius retinet ^ quám mysteria Eleu'^
sina (a)t
Tam. Veniant ergo Lupianus , et Manricus soli.
Cast, Hi suni belli sodales^
Tam* Et mono iilos , ut adferant secum nurnulos i
quicquid est autem severitatis , et serii , domi
commendent Philopono tétrica: veniant facetiis^ Ic"
pore , gratiis comitaíi.
Lup» Salvi sitis y Súdales f est ivissimí*
Val. Quid sibi vult contractio istbcec frontis % Ex^
porrigite istos vuiticuios: an non esíis jussiy co^
gitat iones omnes literatas apud muscea deponer e ?
Lup Cogitationes nostrce lit erar ice sunt adeó iili^
teratce , ut eas musce , quce sunt in musceo , res^
puant»
(a) Id est , Cereris sacríficia , quae ad Eleusia
oppidum Attic^ celcbrabantur.
CRISTÓBAL CORET. 323
á Francisco Lupiano , á Rodrigo Manrique , y
á Zoiiastro*
Val. Tente : no hagas venir á Zoilastro ^ hombre
iracundo , pendenciero , que todo lo mete á vo-
ces, calumniador, y que por cosas leves excita
muchas veces grandes alborotos,
Cast, Bien dices en verdad ^ porque sí ese mance-
bo entrase en este nuestro juego de diversión,
no seria eso jugar , sino reñir de veras : llama
en su lugar á Rimosoio.
VaL Ni hagas venir á ese tampoco ^ si no quie-
res que antes que se ponga el sol sepa toda la
ciudad cuantas burlas y chanzas hubiéremos
tenido aquí.
Cast. ¿ Tan buen pregonero es ?
Val. Sí , de aquellas cosas que no es bien que se
sepan : porque las cosas buenas las guarda con
mas secreto que los sacrificios de la diosa Ceres.
Tam. Vengan pues Lupiano y Manrique solos,
Cast. Estos son lindos compañeros.
Tam, Y avísales que traigan dineros : mas que en
casa dexen encomendada toda seriedad y grave-
dad á Filopono el ceñudo : que vengan acom-
pañados de donaires , sal y gracias,
Lup, Dios os guarde, compañeros muy graciosos.
VaL i Qué ceño , qué sobrecejo es ese ? Desechad
la tristeza y severidad del semblante: ¿por ven-
tura no se os ha dicho que dexárais los cuida-
dos literarios en la escuela ?
Lup. Nuestros pensamientos de cosas de letras son
tan sin letras , que no hacen caso de ellos las
musas de nuestra escuela.
3^4 LUDOVICUS VlVESTé
Man. Sálvete.
Val. Salus est dubia^ quando ad acief ¡ tf pug'-^
ñas vocamini , et quidem quibus reges sint in^
terfuturi.
Tam. Estofe bono animo : crumence impetuntur , non
jugula.
Lup. Crumena plerisque est pro jugulo , et pecunia
pro sanguine , ac spiritu : velut istis (a) Car 2 bu s^
quorum vit<e , contemptus instrumentum est regi^
bus ad exercendos suos furores •
Man. Noh esse actor in hac fábula , sed spec-*
tator.
Tam. Qui sic'i
Man. Quia süm infortunatissimus : semper á luda
discedo victus , et spoUatus.
Tam. Seis quid dicunt proverbio aleatores ? Ibi quaC'*
rendam esse togam , ubi amisseris.
Man. Verum : sed periculum est , ne dum togam
amissam qucero , perdam et tunicam , et inte'*
rulam»
Tam. yiccidit quidem hoc non raro : sed qui non pe--
ricíitatur , non ditescit.
Man, Ea est metallicidarum sententia,
Tam. Imó etiam janimedii Antuerpiensis.
Val. Recte habet : non possumus nisi quatuor lude'»
re , sumas quinqué , sortiemur quis erit aliorum
spectator.
M^n. Ego ero sine sortitione.
(a) Cares ex Caria regione , pro vilibus ava-
ris , et sordidis vulgo accipiuntur.
CRISTÓBAL COR JET. ¡^f
Man. Dios os guarde.
VaL Vuestra vida peligra cuando aois llamados
para pelear , en donde se han de hallar los
reyes.
Tam. Tened buen ánimo : las cuchilladas se tiran
á las bolsas, no á las gargantas.
JLup. Para algunos la bolsa es garganta, y el dine-
ro sangre y vida: como para estos de Caria,
cuyo menosprecio de vida es instrumento para
que los reyes exerciten sus iras ó locuras.
Man. Mas quiero ver esta comedia , que represen-
tar en ella.
Tam. ¿ Cómo asi ?
Man, Porque soy muy desgraciado , siempre que
juego pierdo , y quedo sin blanca.
Tam. i Sabes lo que dicen los jugadores por común
proverbio? Que debe uno buscar la capa en don-
de la perdió.
Man. Verdad es: mas corre peligro que mien-
tras busco la capa que perdí , pierda sayo y
cami'^a.
Tam. Esto sucede muchas veces: mas quien no
se aventura , no há ventura.
Man. Eso dicen los alquimistas.
Tam. Antes bien lo dicen los mercaderes en Am-
beres.
VaL Bueno está: no podemos jugar sino cuatro,
somos cinco , sortearemos quién mirará á ios de-
mas como juegan. "^^^^ x\;^ «
Man. Yo miraré jugar á los otros: no tenemos
que echar suertes,/
326 LUDOVICUS VIVES!.
Val. Nihil tale : nulli est facienda injuria , non
cujusquam voluntas id decemet ^ sed sors : cui
primus rex obtigerit , sedebit oíiosus spectator :
^t si quid incidertt controversice , judex.
Lup. Ecce vebis fasciculos dúos foliorum íntegros^
alter est hispjniensis , alter galltcus.
Val. Hispaniensis hic non videtur justus.
Lup* Quid ita ?
Val. Quoniam desunt decades*
Lup- Non solent illi haber e , ut gallici : chartae
enim hispance , quemadmodum et gallicce , in
quatuor sunt genera^ seu familias divisce. His-^
pance habent áureos numos , carchesia , báculos^
enses. Gallicce corda ^ rhombulos ^ trifolia ^ t;o-
mer culos , seu palas , seu spicula* Est in quaque
familia rex^ regina , eques ^ monas , dyas , trias,
quaternio ^ pentas ^ senio , heptas^ ogdoas ^ en^
neas. Gallicce habent etiam decades : et hispanis
aurei , et carchesia potiora sunt pauciora , contra
enses yCt baculi, Gallis autem plura sunt sem^
per meliora.
Cast. Quo lusa ludemus ? ;• :i •' :
Val. Tnumpho hispánico , et distributor retinebit
sibi indicjsm chartanip si sit monas ^ aut imagó
humana.
Man, Sciamus jam , quis erit ludo exclusus,
Tam. Probé mones y cedo folia,^ hoc est tuttm,^ hoe
istius , hoc Lupiani , tu est judex.
CRISTÓBAL CORET. 327
VaL No ha de ser asi , á nadie se ha de hacer a*
/ gravio : esto no lo ha de determinar la volun-
tad de alguno de nosotros, sino la suerte : a-
quel á quien le cupiere por suerte un rey , este
nos mirará sentado sin jugar, y será juez, si
hubiere alguna disputa.
Lup. Ahí tenéis dos barajas de naipes enteras, una
de España , y otra de Francia.
VaL Esta de España parece que no está cabal.
Lup. ^ Cómo asi ?
Val. Porque faltan los dieces.
Lup. Aquellas no suelen tener como las de Fran-
cia: porque hay cuatro géneros ó clases de nai-
pes españoles, asi como délos franceses. Los
españoles tienen oros , copas , bastos , espadas.
Los franceses tienen corazones , cuadrángulos,
trifolios , vomérculos , ó palas , ó picas. En ca-
da una familia hay rey , reyna , caballero , uno,
dos, tres, cuatro, cinco, seis, siete, ocho y
nueve. Los franceses tienen también dieces: y
en los españoles los oros mas pocos, y copas mas
pocas valen mas : los bastos y espadas al contra-
rio. Mas en los franceses los mayores números
siempre valen mas.
Cast, ¿ A qué juego jugaremos ?
VaL Al triunfo de España , y el que da los naipes
se retendrá el naipe de muestra , si es as ó figu-
ra humana.
Man. Sepamos ya quién será el que no ha de ju-
Tam. Bien dices , dame los naipes , este es tuyo,
este es de ese, este es de Lupiano , tú eres el juez*
328 tuDovicus vives;
Vai. Malim te mihi judicem , quám collusoremp .;
Lup Bona verha ; cur isthuc quceso ?
Val. Quia es in ¿ud^ndo admodúm vafer ^ et cavila
laior : iüm ajunt te ariem t enere com^onendi fo^
lia , ut tibi ex^ediat.
Lup. Non habet fraudem mea lusio , sed imperiti<e
tuce industria mea videtur impostura , quod fere^
• ignari^ contingit. Cceterum qui tibi placet Castel'^
¡US , qui simulac lucratus est pauxillum pecunicey
deserit collusores*
Tam. Eiudere est hoc quidem , potius quám lu^
dere.
Val. Levius hoc malum : nam si vincatur affixus
erit ludo , clavo plusquam tr abatid
Tam. Sed lusuri sumas bini ^ dúo contra dúos. ¿Quo^
modo erimus comparatií
Val. Égo ludi hujus insciens , adhcerebo tibi ^ CaS'^
telle ^ quem audio esse callentissimum*
Tam. Adde etiam caUidissimum.
Cast. Non est hic opus electionibus , sorti sunt com^
mittenda omnia : quibus obvenerint plura puncta^
adversus eos pugnabunt , quibus pauciora.
Val. Esto ita , assigna folia. ,
Man. Ut opíaveram , ego , et Castellüs ab eadem
stamus parte : contrarias tuentur partes Valdau-'.
ra f et Tamajus»
CRISTÓBAL eORET. 3I9
P'al Mas quisiera que fueras mi juez, que mi com-
pañero en el juego.
Lup. Habla bien : ¿ porqué lo dices ?
Val. Porque tú eres muy astuto y caviloso en el
juego : también dicen que tienes habilidad de
componer los naipes de suerte que salgan como
quieres,
Lup. Mi modo de jugar es sin trampa alguna ; mas
mi industria le parece á tu ignorancia que es
engaño, lo que de ordinario acontece á los igno-
rantes. Mas ¿qué te parece de Castillo, que lue-
go que ha ganado cuatro blancas, dexa de jugar?
Tam. Esto verdaderamente es mas engañar y bur-
larse , que jugar.
Val. Menos mal es esto ; porque sí pierde quedará
en el juego mas clavado, que con el mayor clavo,
Tam. Mas hemos de jugar de dos en dos : dos con-
tra dos , ¿cómo nos igualaremos los unos con
los otros ?
Val. Yo, que no entiendo este juego, seré tu com-
pañero , Castillo , que sé que eres muy inteli-
gente en él.
Tam. Añade también , muy astuto.
Cast. Aquí no es menester elegir , todo se ha de
sortear : aquellos que hicieren mas puntos ju-»
garán contra aquellos que hagan menos.
Val. Sea asi , da los naipes.
Man. Asi ha sucedido como yo había deseado : yo
y Castillo somos compañeros : y Valdaura y Ta-
mayo son nuestros contrarios.
ao LUDOVICUS VIVES.
Val. Sedeamuf un solemus , decussate: da mihz illaná
sellam recíinatoriam , ut quietius perdam.
Tam. Appone scahella , assideamus jam^ sortire cu^
juf sint primee partes*
Val. Mece sunt : distribue tu , Castelle»
Cast. Quomodó ? á sinistra in dextram , more helgi^
co j an contra hispano more ^ á dextra in si^
nistram ?
YdiX. Hoc more ^ quoniam ludo hispanorum utimuri
et rejecisti decades ?
Cast. Etiam : quot folia dahó singulis ?
Val. Novena. Sed qucenam erit sponsio ?
Man. Terni in singuías manus denarii , cum gemi'»
natione sponsionis,
Cast. Sensim , mi Manrice , nimium properas : non
esset is lusas , sed furor , ubi tantum pecunies;
venlrent in periculum : quomodo posses tu oblec^
tari in anxietate illa , ne tot numi tibi pereant ?
Denarii singuli sufficient , et actus sponsionis erit
dimidii ^ nempe assium quinqué*
Val. Recte consulis : ita nec nlhil ludemus , quoÍ
est insipidum , nec quod doleat , quod est acer^^
bum,
Cast, Habeús singuli novena folia% Cordium est
CRISTÓBAL CORET. 331
VaL Sentémonos cruzados (a) como solemos : da-
me aquella silla de respaldo , para peider mas
á gusto*
Tam. Pon los bancos, sentémonos ya, sortea quién
será mano.
VaL Yo soy mano : da tú los naipes , Castillo.
Cast. ¿Cóíiio ? ¿ de la izquierda á la derecha, como
los flamencos , ó al contrario , de la derecha á
la izquierda , como los españoles ?
Val. De este modo ultimo , supuesto que jugamos
á la española: ¿has quitado por ventura los
dieces ?
Cast. Sí : ¿cuántos naipes daré á cada uno ?
VaL Nueve, ¿Mas qué apostamos ?
Man, Tres dineros cada mano , con repetición dé
las apuestas.
Cast. Poco á poco, Manrique, mira que te apresu-
ra* demasiado : eso no seria juego , sino locura,
en que se aventurarla tanto dinero : ¿cómo po-
drías divertirte en tan grande cuidado de no
perder tanta cantidad de dinero? Bastará de uno
en uno, y solo se podrá reenvidar hasta la mi-
tad ; es á saber , hasta cinco ases.
VaL Bien dices : asi ni jugaremos de valde, que es
cosa insulsa , ni nos jugaremos cosa que nos pe-
se, que es cosa amarga.
Cast, ¿Tenéis cada uno nueve naipes? La familia
(a) Cruzados de este modo :
Eso significa decussate, ó decussatim. b a
33^ ruDovicus vives.
familia dominatrix , et hcec regina est mea.
Val. Nesciú quám fcslix est ornen hoc , certe est
verissimum : dominari vulgo corda fcsminarum.
Cast. Desine speculaúones ^ responde ad hoc^augeo
sponsionem.
Val. Ludum kabeo dissipatum , et male cohaerentem :
cedo tibi*
Tam, Et ego item : distrihüe tu , Manrice.
Val, Quid agir ? Non vertís cbartam indicem ?
Man. Voló prius meas computare^ ne plures^ aat
pauciores ¿icceperim»
Val. Unum habes plus justo»
Man. Deponam.
Val. Non est ea lex lusás^ sed ut vicem tuam amit'^
tas distribuendi , et transeat ad sequentem : ce-
do folia»
Man. Non faciam^ quandoquidem nondum protuli
indicem.
Vs^L Imófacies per Deum»
Cast. Apage , quid tibi venit in mentem , mi Val^
daura ? jusjurandum admisces rebus levissimis^
quod vix gravissimis rebus adhiberi convenii ?
Man. Quid tu dicis , judex ?
Lup. Profectó ignoro ^ quid sit in eo facto statuen'^
dum.
Man. Qualem juiicem nobis prcefecimus sine judicio ?
Ducem sine oculis%
VaK Quid ergofiet^
Man. Quid tándem^, nisi ut mittamus Lutetiam ^ qui
hac de re adfeíat nobis aliquod senatusconsulíum.
VRISTOSAL CORET. 3 3 j»
de los corazones triunfa , y esta reyna es irua.
Vd. Yo no sé qué buena señal es esta : cierto es
mucha verdad aquel dicho vulgar : que los co-
razones de las mugeres dominan.
Cast. Dexa las filosofías naturales , responde á es-
to , vuelvo á etnbidar las apuestas.
VaL Tengo un juego desbaratado y desigual : yo
doyme por vencido,
Tam. Yo también: da tú los naipes , Manrique,
Val. ¿ Qué haces ? ¿ No vuelves el naipe índice ?
Man. Quiero primero contar mis naipes , no sea
que haya tomado mas ó menos,
VaL Uno tienes mas de lo que es justo.
Man. Yo le dexaré.
VaU No es esa la ley del juego, sino que tii no
des esta vez los naipes , y que los dé el que se
sigue: dame los naipes.
Man. No lo permitiré, supuesto que no he vuelto
el naipe índice.
VaL Antes bien lo harás , juro á Dios.
Cast. Quita allá , amigo Valdaura , ¿qué te ha ve-
nido al pensamiento ? ¿ Por cosas muy leves ju-
ras , cosa que apenas se debe hacer por cosas
muy graves ?
Mun. ¿ Qué dices tú , juez ?
ittp. En verdad no sé qué se debe resolver en se-
mejante caso.
Man, ¿Qué juez sin juicio hemos nombrado? ¿Qué
capitán ciego?
VaL ¿ Pues qué haremos?
Man. ¿ Qné? enviar á París quien nos traiga algui:
decreto de aquella corte.
3 34 LUBOVIGUS VIVES.,
Cast. Misce omnia , et rursum impartiré.
Tam. O qualem ludum mitto de manibus , non ohve-^
niet mihi bodié similis.
Cast. Misce pobe isthcec folia , ef probeta singulis
attcntius.
Val. Rursum augeo sponílonem,
Tam. Num non prcedixi , non habiturúm me hodie
in manibus ludum illi parem ? Semper sum infor-^
tunatissimus, Cur ego ludum vel aspicio oculis ?
Cast. Hoc vero non est ludere , sed se afftictare :
hoc est refici , et recreari animum ? ha concitari ?
Ludum oportet esse ludum , non molestiam.
Man. Susiine paulisper , ne abjicias folia z nam est
panicum (a).
Val, Responde igitur an recipias.
Man. Recipio , et rursum augeo.
Val. Quid tu speras , me ferocibus tuis verbis pro»
telare ? Non concedo.
Man. Effare tándem semel^ et expedite , admittisne ?
Val. Etiam , et quídem libentissime ^ et animus ins^
tigat me tali ludo majore pretio certare : sed is^'
tud Ínter amicos sufficit.
Tam. Quid vero me non computatis ínter vivos.
Adeo nulla est mei mentio ?
Cast. Quid ig¡tur ad hcec , homo fcenee ?
Tam. Ego vero augeo mea ex parte depositum.
(a) Panicum. Terriculamentum inane, quasi á
pane immissum, unde panicus terror, panicus casus.
0RISTOSAL CORJETi 3 3 5'
Cast» Baraxa todos ios naipes , y da otra vez.
Tam^ Ó qué lindo juego dexo de las manos , no me
vendrá en todo ei dia otro semejante.
Cast. Baraxa bien esos naipes , y dalos á cada uno
con mayor cuidado.
Val. Reenvido las apuestas.
Tam. ¿No dixe yo acaso que en todo el dia no
vendria á mis manos juego que igualase al que
tuve antes? Siempre soy muy desgraciado: no
sé cómo tengo gana de ver naipes.
Cast Esto no es jugar , sino afligirse: ¿esto es di-
vertirse y recrearse ? ¿inquietarse de este modo ?
Ei juego debe ser juego , no pesadumbre
Man. Espera un poco , no eches los naipes, por-
que es temijr vano (a).
Val. Ea , responde , si quieres.
Mun. Quiero , y reenvido las apuestas.
VaL ¿ Qué, piensas hacerme huir con esas tus arro-
gancias ? No me doy aún.
Man. Di finalmente de una vez y con claridad :
¿quieres por ventura ?
VaL Si quieío, y con muchísimo gusto á la ver-
dad , y el corazón me dice que reenvide mayo-
res apuestas con este juego , pero entre amigos
basta esto.
Man. Ola , ¿ qué es eso , qué á mí me tenéis ya
por muerto ? ¿ De tal suerte ninguna mención se
hace de mí ?
Cast. ¿ Pues qué dices tu á esto, hombre de paja?
Tam. Yo por mi parte aumento la apuesta.
(a) Algunos dicen : no temas , que es cacha.
33^ ruDovicus vives.
Man. Quid tu dicis , CastelWi
Cast, Ñunc me consulis , fosteaquam iua opera de^
fositum crevit in immensum í ego incrementum
hoc non auderem hoc meo ludo susíinere.
Val. Responde affirmative,
Cast. Non babeo quod sic respondeam , sed valdei
amhigue , et dubitanter , et cunct abunde , et timi-^
de , et diffidenter , estne sic satis exprés se dic^
tum ?
Man. Deum immortalem y quanta copial Non tam
densa nuper cadebat grando* Sed quceso te , jperi—
clitemur paulisper.
Casi. Experiamur quando tibi placet : á me vero na
speraris magnam op^m»
Man. Feres tamen quas poteris suppetiaSm "
Cast. Nihit necesse id habes admonere^ ^
Man. Plañe victi sumus.
Tam. Vicimus denarios quatuor ^ misce.
Val. Addo asses quinqué»
Cast. Nescio an cedam , nam scio me certó victum
iri^
Tam. Kursum alteros quinqué.
Cast. Huid lu ad hanc provocationem dicis ?
Man. (¿iiiá dicam ? Fugio.
Cast. Tu perdidisti proximum ludum : sine me huna
arbttraiu meo perderé. Serttio me esse inferiori^m :
. sed sustinendum est , quandiu aliquid vidiro su^
tJeresse virium.
Val. (¿uid ergo dicis ? Recusas ?
CRISTÓBAL CORKT. 3^^
Man. ¿Qué dices tú ¡ Casúllo ?
Ca/í. ¿ Ahora me pides consejo , después que la
apuesta ha llegado á una suma inmensa por ta
culpa? yo con este m¡ juego no me atreviera á
mantener tan grande aumento,
Val, Di que sí quieres con toda certidumbre.
Cast. No tengo para qué responder asi , sino con
mucha duda y perplexidad , y muy de espacio , y
con mucho temor y desconfianza : ¿ me he por
ventura explicado con bastante claridad ?
Man. ¡ Eterno Dios , con qué copia y abundancia
de términps ! No caía tan espeso poco há el gra-
nizo. Pero te suplico probemos , hagamos una
breve experiencia.
CaH. Probemos, ya que asi lo quieres tú : mas no
confies que yo te ayudaré mucho.
Man, Con todo eso me ayudarás lo que puedas.
Cast* Prevenirtáe eso es por demás.
Man. Ciertamente hemos perdido»
Tam, Cuatro denarios hemos ganado , baraja los
naypes.
Fa/. Reenvido cinco ases.
Cast. No sé si huya, porque ciertamente sé que he
de perder.
Tam. Envido otros cinco^
Cí/xf, ¿Qué dices tú.,á;. este envite?
Man, ¿Qué he de decir ? No quiero.
Cast. Tú perdiste el juego pasado, dexa que ya
^ pierda este par mi antojo- Conozco que me ga-
na ; pero me he de defender mientras viere qu^
me quedan algunas fuerzas.
Val. 2 Pues qué dices ? ¿ No quietes ?
Z
338 tUDOVICUS VIVES.
Cast* Non, imo addico.
Tam. Tu Valdaura non nosti hunc Castellum ? supC'»
tiorem habet luchmSuo: sed ita solet calidos pro^
vocatores illectare in suum rete» Vide ne quó pro^
grediafis temeré ^ ubi tenedris irretitus.
Val. Divum fideml quomodo fotuisti divinare falium
ntihi postrémum restare hujus nationis ?
CsiSt. Novi útnnia folia*
Val. Non omninó est isthuc incredibile»
Cast. Ita plañe novi á facie.
Val. For sitan etiam á tergo.
Cast. Nimium suspiciosus ^Sm V
VaL Tu me facis : eat hoc jcum iua lona venia»
Ta,m. Dispiclamus , num qme sint chartee avers^
maculatse , unde possint noscitari.
Val. Faciamus , quceso vos ^ ladendi finemt angit me
hic ludus , iam infeliciter cedendo.
Cast. Ubi vales i sed fortasse non in ludo est vitiunt^
sed in tua imperitia, qui iíescit ludum scientér ai
victoriam accommodare ^ sed jacis folia absque ar-
te y ut sors tulerit : ratus nihil interessej quid
prius , quid posterius mittas , quis quo loco si$
jacturus. ^
Tam. Omnium rerum est sacietas^ etiam volüptatum :
et ego defessus sum jam sedendo ; assurgamut
aliquantisper,
Lup. Cape testudinjem hanc^ et aHquii nobis cantilh%
CRISTÓBAL CORET. 339
Casff Sí quiero , y mas que remato , embido el
resto,
Tam. ¿Tu , Valdaura , no conoces á este Castillo ?
mejor juego tiene que tú : mas asi suele él ha-
cer caer en su red á los que embidan con algún
calor. Guarda no te metas, sin considerarlo bienj
en parte que te quedes enredado. - ^- ^
VaU ¡Válgame Dios ! ¿cómo has podido^ adivinar
que á mime quedaba alo último un naipe de
esta calidad ?
Cast. Yo conozco todos los naipes.
VaL Eso bien se puede creer. '^^^-
Cast. Asi en verdad los conozco por la pinta.
Val. Quizás también por las espaldas. -i*^' *
Üast. Muy malicioso eres.
VaL Tú haces lo sea : permíteme que asi lo diga. -
Vam^ Veamos si por ventura hay algunos naipes
manchados por las espaldas , de donde se puedan
conocer.
Val. Si ustedes gustan , baste ya ; aflígeme este
juego , tan mal me dice.
^ast. Cuando quieras: mas no está la falta pot
ventura en el juego , sino en tú ignorancia, que
no sabes jugar con sagacidad , de modo que ga-
nes , sino que echas los naipes ¿in arte , asi co-
mo viene la suerte : pensando que no importa
atender qué naipe se debe echar primero y qué
naipe á lo último , cuándo y en qué lugar.
Tam. Todo cansa en esta vida , aun los placeres y
deleites : y yo ya me canso de estar sentado :
levantémonos un poco.
Lttp, Toma esta vihuela, y cántanos algo.
34^ LÜDOVICÜS VIVES.
Tam. Qaid tándem ?
Lup. De ludo quippiam,
Tam» Carmen Virginia
Lup. Isthuc ipsumi aut si mavis Vivif nosiri,
quod Ule nuper canebat deambulans in pomosrh
Brugensi.
Val. Anserina voce»
hxxp^ Cañe tu olor iná. ,
Tam. Deuí meliora : nam elor non canit : nisi fat&
jam urgente.
Ludunt et puerl , ludunt juvenesque , senesque^
Ingenium, gravitas, cani , prudeatia , ludus.
Denique mortalis, sola virtute remota,
Quid nisi nugatrix, et vana est fábula , vita ? '
Val. Posfunt vobis confirmare ^ esse carmen hene ex-»
pressum , tanquam ex spongia árida» 'O
l^up. Tanta cum difficultate componit carmen ?
Val. Magna^ sive quod raro, sive quod non libentsr^
iive quod aliofert eum ingenii pronitar.
CRISTÓBAL CORST¿ 3 ^J^
Tam. i Qué he de cantar ?
Lap. Alguna cosa del juego.
Tam. ¿Versos de Virgilio ?
Lup. Eso mismo : ó si mas quieres , de nuestro Vi^
ves , que él cantaba poco há paseándose en la
ronda de Brujas,
Val. Con voz de ganso.
Lup. Canta tú con voz de cisne*
Tam. No quiera Dios tal : porque el cisne no can-
ta sino cuando está próximo á la muerte.
Juegan los niños y mozos^
juegan los de edad crecida,
la gravedad , el ingenio,
prudencia^ juego se mira.
T jjnalmente apartada
¡a virtud , si se examina^
no es otro mortal que un chiste^
ó fábula nuestra vida»
Val. Yo os puedo asegurar que es un poema ex-
primido, como de una esponja seca.
Lup. ¿Con tanta dificultad compone versos ?
Val. Con grande , ó porque les compone raras ve-
ces , 6 porque no les tiene afición , ó porque su
ingenio es naturalmente inclinado á otras cosas.
34^ tÜDOVICUS VIVESÍ*
LEGESLUDI.
Varius dialogus de urbe Valentina.
Borgta^ Scíntilla ^ Cahanilius*
Bor« Unde tu jam nohis , Scintilla^ jucuniissimé ?
Sci. Luietia^
Bor* Qua tándem Lutetia ?
Sci, Qua tándem quceris , qüasi sint muhcSé
Bor. Etiamsi sit mica > ea qucenam sit ignoro , auf
ubi sita.
Sci. Lutetia Pariszortímé
Bor. Parisios nominari audieram ^ et quidem Scepe^
Lutetiam nunquam : en ergó Lutetia ^ quof nof
Parisios dicimus. Ea igitur est causa ^cur tu tan-
diú nullüs es visus Vakntice ^ et potissimum in (a)
sphícristerio nobiJitatis.
(a) Sphaera^ as , globus , pila ; unde sphasríste-
tion I u> locus in quo pila luditur*
eRTSTOSAL CORET, 343
LAS LEYES DEL JUEGO.
Dialogo vario de la ciudad de Valencia*
Borja 5 Centellas , Cabanillas (a).
Bor* ¿De dónde tu ahora aqui , Centellas, mis
delicias ?
Cen. De Lutecia.
JBor. ¿ De qué Lutecia?
Cen. De qué Lutecia preguntas, como si hubiera
muchas.
Bor. Aunque solo hay una , no sé cuál sea , ó en
dónde está.
Cen. De Lutecia de París,
Bor, Yo habia oido nombrar á París , y en verdad
muchas veces , á Lutecia nunca. Es pues Lute-
cia la que nosotros llamamos París. Esa pues
es la causa por qué tanto tiempo no te han visto
en Valencia , y en especial en el juego de la
pelota de la nobleza.
(a) Borja y CentcHjs , CahaniUas. Títulos de fa-^
milias nobilísimas y casas solariegas de la ciuiad de
Valencia*
344 LÜDOVICÜS VIVÉÍ5.
Sci, AHa ego vidi s^haeristeria Luteti<e , alia gym^
fiasia^ alias luios^ longe istis vestris utiliores , ac
prastaniioréí.
Bor. Ecquús quceso ?
Se i. Triginta gymnasia plus minus in academia illa
omni eruditionis scientice , ef sapientice genere re^
ferta : doctos prceceptores y juventutem studiosissi^
mam , et optime moratam.
Bor* Vulgus scilicet hominum,
Sci, Qui tándem 7)ocas vulgus ?
Eor. Fíecem plebis , fiHos sutorum , textorum , /o»*
sorum y fu/lonum , et ejusmodi artificum , atque
" opeta^ioTum.
Scí. Vos hic ^ ut video , ex vestra hac civitate me^
flmini orbem univi'rsum , et eosdem tota Euro"
pa existimaíis es se mores , quos hic : dico ju*
ventutem illíc esse frcqaentissimam principum^
procerum j nohilium ^ et kominum hcupletissimo^
rum y ñon ex Gallia modo , sed ex Germania^
Italia , Britannia , Hispania , Bélgica , admt-
rabiíitér áddictam stuiiis liiferarum , parentem
institutorum prceceptis , et jussis : quorum fwo-
r^s non simplici tantutn admonitu formentar^ sed
acri reprehensions f quum est optis , etiam catti^
CRISTÓBAL CORJSTé 34^
C^fjt Yo he visto otros juegos de pelota en París,
otras escuelas, otros estudios mas útiles y mas
nobles que esos vuestros.
Bor, Dime por tu vida, ¿qué estudios ?
Cen. Treinta escuelas, poco mas ó menos en aque->
lia universidad, llenas de todo género de eru-
dición y ciencia : i^aestros doctos , y juventud
muy aplicada á los estudios , y de muy buenas
costumbres.
Bar, Es á saber , el vulgo.
Cen» ¿ Qué es lo que tu llamas vulgo ?
B0r. Las heces de la república, hijos de zapateryós,
texedores , barberos , lavanderos , y de semejan-
tes artífices xo^iales.
.C^«. Vosotros , según veo , de esta vuestra ciu-
dad medís el mundo todo , y pensáis que en
toda la Europa hay las mismas costumbres que
aqui : digo que aili hay muchísimos hijos de
príncipes , caballeros , nobles , y de hombres
* muy ricos , no solo de Francia , sino que tam-
bién de Alemania, Italia, Inglaterra , Espa-
ña y Flandes , muy aplicados á los estudios,
obedientes á todo cuanto les mandan los maes-
tros : cuyas costumbres se instruyen , no solo
con palabras , sino también con fuertes repre-
34^ WD&VICÜB VIVES*
gatione f plagis j verberihusí quce ommayCi accí^
fiuniur, ef perferuntur antmis moieratissimis , et
vultu modestissimom
Cab, Audivi scepenumero ejusmodi narrarí mihiy
quum agerem in Gallia legatus Ferdinandi regifm^
Sed omitte y quce so y nunc ista , auf differ aliud in
íempus. Vides nos esse in ludo miraculi ^cui est
froxtmum carrossorum : hoc age , de pila sit jam
sermo , oblecíandi nostri gratia*
Scí. Atnabo ne afsideamus y sed deamhulantes eollo"
quamury quse fuerit coUibitumi qua ibimus'? HaC'^
ne per divi Stephani , an illac ad portam regalem^
et visemus in regia {d) Ferdinandum ducem Cala^
hrice^
Cab. 'Non y ne forte optimi principis interpellemus
studia sapiemiae*
Bar. Prcestabit muías accersere , ut vehentes loqua-^
mur^
(a) Id est dotncr#
CRISTOS At CORET. 347
hensiones; y aun cuando es menester, castigán-
doles con todo rigor : lo que reciben y sufren
con paciencia y mucha modestia.
Cal?0 Muchas veces oí que me contaban semejan-
tes cosas , estando en Francia de embaxador del
rey D. Fernando. Pero dexa por tu vida eso
ahora, ó difiérelo para otro tiempo. No ves que
estamos en el juego del milagro, junto al cual
está el de los carroces : atiende , hablemos aho-
ra del juego de la pelota para divertirnos.
Cené No nos sentemos por tu vida, sino hablemos
paseando lo que nos pareciere : ¿por dónde ire-
mos ? Por ventura por aqui por S. Esteban , 6
por allá por la puerta del Real, y visitaremos en
el palacio á D. Fernando , duque de Cala-
bria (a).
Cab» No , para no interrumpir los estudios de ese
varón doctísimo.
Bor. Mas valdrá mandar nos traigan las muías,
para hablar á caballo*
(a) Vino a Valencia de virey en el año de i jad,
con su muger la rey na Germana y que murió en Lttia
el aña de 1536. Este fundó el monasterio de 5". Mi-^
guel de los Reyes , que habitan religiosos gerónimos,
y murió en el año de í$so»
34^ LUDOVICUS VIVES.
Cab. Ne amittamus quccso usum pedum , et cruram^
tempuf est sudum , ac serenunty et aura frigidius^
cala : satius erit pedestres , qudm ecuestres ince-'
dere,
Bor. Eamús hac tgitur per divi Joannis bospitalis^
ad vicum tnarinum.
Cab, Spectabimus ohiter decoras formas.
Bor. Apage pedestres , erit dedecoru
Sci. Majori est^ mea sententia, dedecori^ viros pende^
re de judicio puellarum rudium y otque ineptarum*
Cab. Visne , ut recta eamus per platéam ficus , et
diva TecU ?
Sci. Non , sed per vtcum taherna gallinacez: nam tn
€0 vico cupio videre cedes , in quibus natus est
Vives meus : sunt enim^ ut accepi , descendentibus
ai sinistram postremce in vico et invisam eddem
opera sórores ejus.
Bor. Omitte nunc , quceso , multehres visitatioms : si
mulierem vis alloqui , eamus potius ad Angelam
Zabaíam y cum qua erunt confabuhtiones literatam
Cab. Utinam , si id cupitisy adesset marchiona Z^-
neti^
Sci. Si vera sunt quce de illa , quum essem in Gal^
lia , audivi , majus est id argumentum , quám ut
de illo tractari leviter^ et ab aliud agentibus vel
possit , vel debeat.
Bor. Ascendamús ad divi Martini , ctn descendemut
per vicum Valesii , ai plateam Vill<srasce ?
CRISTÓBAL CORSTk 349
dn. No vamos á caballo por tu vicia , el tiempo
estí apacible y sereno, y el a y re sopla algo fres-
co : mas valdrá ir á pie que á caballo,
Bor. Vamos pues por acá por S. Juan del Hospital,
á la calle del Mar.
Cal\ Veremos de paso hermosos rostros.
Bor, A pie , quita allá , será mengua,
Cen. Mas lo es, según yo juzgo, sujetarse los hom-
bres á la censura de ninas necias é indiscretas.
Cab. ¿ Quieres por ventura que vamos calle dere-
cha por la plaza de la Higuera , y d^ santa Te-
cla ?
Cen. No ; sino por la calle de la taberna del Ga-
llo : porque allí quiero ver la casa en donde na-
ció mi amigo Vives : porque según oí decir está
al baxar á lo último de la calle á la izquier^
da , y con una misma diligencia visitaré á sus
hermanas.
Bor. Déxate por ahora de visitas de mugeres : si
quieres hablar con alguna señora, vamos prime"-
fo á casa de Angela Zabata , con quien hablare-
mos de cosas de literatura*
Cab. Ojalá , si eso quieres , estuviera aqui la mar-
quesa Zenete.
Cen. Si es verdad lo que oí decir de ella estando
en Francia, esa materia es mayor de lo que pue-
den , ó deben tratarla levemente los que tienen
otras ocupaciones.
Bor. Subamos acia S. Martin, ¿ baxaremos por ven«
tura por la calle de Valesig á la plaza de Vi-^
llarrasa?
35*0 LUBOVICUS VIVES*
Cab. Hac , inie ai spfoceristerium Barzii , seu ma^
vis Masconorum.
Bor. In Gallia hab^tisne ai huno moium ludas in
publico ?
Sci. De aliis Gallice urbibus non possem tibi tespon^
dere: Lutetice scio nullum esse : sed in privato
multa , velut in suburbiis divi j^acobi , divi Mar*
celli , divi Germani.
Cab. Et in ipsa civitate famosissimum , quod vocant
Braceas.
Bor. Luditur eadem illic ratione , qua hic ?
Sci. Eadem prorsum ^ nisi quod magister ludi prabet
illic calceos , et pileos lusorios.
Bór. Cujusmodi sunt ?
Sci. Calcei sunt coactilitii.
Boti Non essent hic útiles.
Cab. Videlicet in via lapidosa*, in Francia vero y et
Bélgica luditur super pavimentum lateribus con^
stratum , pianum , et cequale.
Sci. Pilei sunt céstate leviores , iñ hyeme autem
crassi y profundi , cum offendice sub mentó y nc.
in agitatione , vel elabantur ex capite , vd de-*
CRiSTOSAt CORÉTm 35*1
Cah Por acá, después al juego de la pelota de Bar-
cia , ó si te parece de los Mascones.
Bor. i Tenéis por ventura en Francia juegos pú-
blicos como aqui ?
Cen. No podría darte tazón de otras ciudades de
Francia: sé que en París no hay uno siquiera :
pero privadamente hay muchos , como en los
arrabales de*S, Jayme , S, Marcelo y S. Ger-
mán.
€ab» Y en la misma ciudad hay uno famosísimo,
que llaman el parage de los justillos, ógavanes (a),
Bor, ¿Juegan alli del mismo modo que aqui ?
Cen. Sin alguna diferencia ; sino que el maestro del
ju0go dá alli zapatos y gorras para jugar.
Sor 4 ¿De qué modo son ?
Cefi^ Los zapatos son de fieltro.
Bor. No serian buenos para aqui.
Cal^. Por estar la calle llena de piedras ^ mas en
Francia y Flandes juegan sobre el pavimerito
ladrillado , llano é igual.
Cen. Las gorras en el verano son más ligeras ; pe-
ro en el invierno gordas , hondas , con una tra-
billa baxo la barba, para que nó se caigan de
(a) Expresaron esto por el Braccae, Ovidio^ Per^
sio , Lucano , Mela , Suetonio , Tácito , Lampridio^
Vopisco ^ y el mismo Vives ^ pág* 8o. El traductor
vertió el exemplar francés del año de i J79 , qu' oa
appelle le Braeche , no h que en su original signi^m
ficé Vives.
55* a tüDOVICUS VIVES.
cidant in oculos.
Bor. Offendimento hic non utimurj ni si quum est
ventus vghemenHor : sed quales habent pías ?
Sci. Nullos fere folies, ut hic : sed sphcerulas mino^
res vestratibus , et multó duriores ex cario albo :
tomentum est , non ut in vestris , lanugo é pannis
tonsa, sed pili fere canini : eamque ob causam raro
luditur palma.
Bor. Quomodo ergo percutiunt pilam ? Pugno , ut
folies ?
Sci. Né sic quidem , sed retículo»
Bor. Confecto ex filo ?
Sci. Fidibus crassiusculis , quales fere sunt sextcs
in testuiine : habent funem tensum , et reliqua ut
hic in ludis domesticis : süb funem misisse gh^
hulum , vitium est , seu peccatum : signa sunt bi-*
na 9 seu mavis metas : numeri quaterni , quinde^
cim , triginta , quadraginta quinqué , seu antC'-
gressio , (equalitas numerorum : victoria , qúce est
dúplex , ut quum dicitur vicimus signum , et vi'
cimus ludum. Pila autem vel ex volatu remittitur,
vel ex primo resulta : ex secundo enim idus est
invaliduSf et ibi fit signum^ ubi pila est per cus sa*
CRISTÓBAL CORST. 35^3
la cabeza , ó sobre los ojos con el movimiento* •
Bor, Aqui no usamos de traviila sino cuando el '
viento es mas fuerte : ¿ pero con qué pelotas
juegan ?
Cen. De viento casi con ningunas, como aqui : sino
mas pequeñas que las vuestras y tnucho mas du-
ras, de cuero blanco : la borra no es como en las
vuestras , de la raedura del pan) , sino de ordi-
nario de pelos de perro : y por eso raras veces
juegan con la palma de la mano,
Bor. i Pues cómo juegan , con el puño como en las
de viento?
Cen. No por cierto , sino con requeta.
Bor. i Hecha de hilo ?
CfW/De cuerdas mas gordas , como son de ordina-
rio las sextas en la vihuela : tienen una cuerda
tendida, y todo lo demás como aqui en los jue-
gos de casa: es falta ó yerro echar la pelota por
baxo la cuerda : las señales, ó si te parece lla-
marlas términos , son dos : los números cuatro,
quince , treinta , cuarenta y cinco , ventajas,
estar á dos , tres , &c. la victoria , que es de dos
modos , como cuando decimos ganamos la raya
y el juego. Mas la pelota ó se retorna de boleo,
-é del primer bote: porque del rebote el golpe-
ya no tiene fuerza , y se hace una raya aili en
donde se hirió la pelota*
Aa
iS^ tUDOVICüS VIVESí
Boí. Non sunt aine lusioms quám s]^h<£rcei
Sci. In civitati , quot hic , aut plures : sed infer
scholasticos nuil» alia permissu magistrorum exer-
cetuty sed interdum clam luditur foliis : pueruii ta*
///, nequiores taxillis. Nos institutorem habebamus
Anneum j qui vbsc<cno die lusum foliorum conce^
debut : sed de illo , et in universum de lusione om^
ni tulerat sex leges^ quas descriptas in tabella ap-
penderat in cubículo.
Bor. Ne gra7)cris rogo te^ et eas nobis referre^ qüem"
admodum alia fecisti.
Sci. Pergamus deambulatum : nam incredihili teneor
desiderio pairice aspiciendce j tamdiu á me. non
visee.
'Bou Confcendamus muías ^ ut ambulemus commodiu/p
tum etiam honestius. .
Sci, Honesiatem banc non emerirn crepita digitorum»
Bor. Ac ne ego quidem ut verum fatear^ manum pb
eam mover im: sed nescio quo pacto magis id vide^
tur decere nostras personas^
Cab. Isihuc quidem rede : sed sumus tresj et in! an^
gustis viisj aut hominum frequentia disjungere-'
tnur ; unde necesse esset , vel interrumpi sermO'»
nem , vel multa semper á nostrum aliquo non
exaudiré , ñeque intelligi.
Bon Esto sane ha , pergamus pedestres , ingredere
per angiportum hunc ad plateam Pegnarogiorum.
CRÍST03AL CORET^^ 35* 5*
Bor. I No hay otros juegos que de pelota? (
Cen. En la ciudad tantos como aqui , ó mas : pero
entre los estudiantes no permiten los maestros
se juegue otro juego ^ pero en secreto juegan á
los naipes, los niños juegan á la taba , los mas
crecidos á ios dados. Nosotros tenia-mos un
maestro llamado Aneo , que en el carnaval nos
dexaba jugar á naipes : pero de él , y todos los
demás juegos en general , hab»a pue^^to seis le-
yes , que escritas en una tablilla las había col-
gado en el aposento.
Bor. Ruégote tengas por bien de referírnoslas tam-
bién á nosotros , como nos has referido las de-
mas cosas.
Cen. Vamos á pasear , porque tengo grande deseo
de ver la patria, que tanto tiempo ha no he
visto,
Bor. Subamos en las muías para pasear con mas
comodidad, y también con mas decencia,
Cen. Yo no diera por esta decencia una castañeta.
Bor, Ni yo tampoco , si he de decir la verdad,
por ella moviera la mano: mas no sé por qué
eso nos conviene mas á nosotros,
Cab. Bien me parece eso: mas somos tres, y en
las calles estrechas , ó nos apartaríamos unos de
otros con el concurso de los hombres, por lo
que seria preciso interrumpir la conversación,
ó que alguno de nosotros no oyese ó entendie-
se muchas cosas.
Bor. Muy en hora buena , vamos á pie , entra
por este callejón á la plaza de Xo% Penarrocbes.
3 5*6 ruBovicus VIVES.
Sci. Optimé , inde per faltos claviles ai vicum dut^
ciarium , tum ad forum fructuarium.
Bor. Quin potiuf oUtorium ?
Sci. Utrumque est : qui libentius olerihus vescuntur^
vocent olitorium : qui fructibuSj fructuarium. Quc^
amplitudo fori ? Quce descriptio vendentium , et
rerum venum expositarum ? Qui odor ex fructibus ?
Quanta var tetas , mundities , nitor ? Non possunt
horti excogitar i huic foro pares. Quce autem cedi-»
lis nostri , et ejus ministrorum solertia ^ et dili'^
gentia , ne quts emptor fraude d venditore capia^
tur'i Estne Ule, qui muía vehitur , Honor atus
Joannius ?
Cab. Non , ut arhitror : nam únus ex meit pueris,
qui eum modo convenit , reliquit illum ahdentem se
in bibliothecam suam ; qui si sciret nos una esse,
non deesset haud dubie nostro sermoni , et nostris
ludís seria sua posthaber et.
Bot. Profer tándem leges*
Sci. Extricemus nos ab hac turha per plafeam divee
Virginis redemptorice , ad vicum fumalis , et divi
Augustini , ubi minor est frequentia.
Cab. Ne discedamus tam procul ab urbis corpore :
üscendamus potius per vicum crumenarium ad r//-
vum : inde ad vicum militarem , et cedes f amílico
vestrcc y Scintilla , cujas parietes lugere adhuc vi'*
dentur mihi heroem illum comitem Olivanum.
"^jmá
CRISTÓBAL CORET, ^Sj
Cen^ Muy bien , de aiii por la calle de los Cerra-
jeros , á la de los Confiteros , y también á la
plaza de la fruta.
Bor. ¿Porqué antes bien no á la de las legumbres?
Cen^ Todo es uno : los que gustan mas de legum-
bres llámanle bercería : los que de la fruta, fru-
tería. ¡Qué plaza tan capaz ! ¡ Qué distribución
y orden de vendedores y de cosas vendibles !
; Qué olor de las frutas! ; Qué grande variedad,
limpieza y hermosura I No se pueden imaginar
huertos que igualen á esta plaza : ¿mas qué cui-
dado el de nuestro fiel mayor y de sjs ministros,
para que ninguno que vende engañe al compra-
dor ? ¿ Atttet— qtre va en 1^ muía es Honorata
Juan ?
Cab. No, según juzgo : porque uno de mis criados,
que poco há le habló , le dexó que se retiraba
á su librería : que si él supiese que estamos
aqui lo$ dos , sin duda no faltarla á nuestra
conversación , y apreciarla mas nuestras chan-
zas que sus serios estudios.
Bor, Di finalmente las leyes del juego.
Cen. Desenredémonos de esta chusma , por la pía-*
za de nuestra Señora de la Merced , á la calle de
la Chimenea y de S. Agustín , en donde hay
menos concurso.
Cab* No nos apartemos tan lejos del cuerpo de la
ciudad : subamos antes bien por la calle de la
Bolsería acia el Tosal, después á la calle de Ca-
balleros , y á la casa de vuestra familia. Cen-
tellas , cuyos edificios aún me parece que iio'
xan aquel héroe el conde de la Olivi»
35*^ LUDoncus vives.
Bor. ímó luctu deposito, talem juvenemin tanti senit
locum sucessisse serió triumphant*
Sci. O quám juvat iniueri curiam , et quadruplex fo^
rum prcefecíi urbis ^ qmd jam fere familice vestra
CabanilUce hcer editar ium videtuty vivile ^ crimina^'
le ^ et tercentum solidoruml Quce aedificia'i Qucs
facies urbis ?
Bor. Nusquam potes rectius leges ferré ^ quam in fo'
ro ^ et curia ; eáe tándem i nam de laudibus ^ seu de
admiratione potius riostra civitatis^ alias erit di^
cendi loe US aptior.
Sci. Prima ¡ex , quando ludendum* Homo p^op-»
ter res serias^ est conditus , non propter nu^as^
et lusus^ Lusus auiem reperti , ad reficien^
dum animum lassum á ser lis : tune igitur
ludendum , quum animas ^ aut corpas erit áe-
fatigatum : nec alit¿r sumendum , quam som^
ñus , cibus , potus , et atia , quce vires reno^
vant 3 ac reficiunt : alioqui in vitio est , quem^
admodum alia , qute non suo fiunt tempore.
Secunda lex , cum quibus ludendum^ Quemad^
modum facturus iter , aut itarus ad convivium^
diligenter dispicis , qui sint homines futuri
Súdales, aut comités i sic in ludo animadver'"
tendum , cum quibus ludas , ut sint homines ti"
hi noii : nam in ignotis magnum est pericu^
Ium , et vifum proverbium Plauti (a) : lupus
(a) Asin. act. 2. se. 4.
-**^~ ,
CRISTÓBAL COKZT. 35*9
Bar, Antes bien habiendo dado de mano al luto,
ciertamente se alegran que semejante joven ba-
ya sucedido á un tan grande anciano.
Cen, ¡O cuánto me alegro de ver la corte y lc$
cuatro tribunales del gobernador de la ciudad,
que parece es ya here.ncia de vuestra familia
Cabaniilas , el civil, criminal, y de los tres-
cientos sueldos ! ¡ Qué edificios ! ¡ Qué aspecto
de ciudad !
Bor, Nunca mejor puedes poner leyes qu§ en la
plaza y audiencia : ponías finalmente ; porque
otra ocasión se nos ofrecerá mejor para tratar
de las alabanzas , ó por mejor decir , de las ma-
ravillas de nuestra ciudad.
Cen. La primera ley , cuando se ha de jugar. El
hombre ha sido criado p^ira cosas serias, no
para chanzas y juegos, Pero los juegos se in-
ventaron para recrear el ánimo cansado de
las cosas serias : e^onces pues se debe ju-
gar, cuando el ánimo ó el cuerpo estuviere
cansado : ni se debe tomar de otra suerte
que el sueño , comida , bebida , y otras co-
sas que renuevan y reparan el ánimo : de
otra manera es vicio , como otras cosas que
se hacen fuera de tiempo. Segunda ley, con
quienes se ha de jugar. Asi como cuando haj
de hacer algún viage , ó has de ir á algún
convite , miras con cuidado los companeros
que has de tener : ni roas ni menos en el juego
has de advertir con quiénes juegas , que sean
tus conocidos ; porque en los desconocidos hay
gfande peligro^ y es verdadeio el adagio de
.500 IjUDOVICUS VIVES,
est' homlni homo ^ qui quulis sit non novi. Stñt
ettam bel! i , festivi , comes , cum (¡uihus ]>eri^
culum non sit , ne rixeris ^ aut fugnes ^ aut ali^
quid vei facías , vel dicas turpher , atque in"
decore : ne swt blasphemi in Deum , aut peje^
r atores : non in dtctis spurci , ne quid ex ccn-
taeione affricetur tuis motibus pravum , aut fla^
gitiosum Dedique sint ii , qui non aliam ai
ludum mentcm adferant quám tu , nempe ut d
labore conquiesrat , et levetur animas, Tertia
lex , quo ludo, Primum noto : nam in ignora-^
tione non potest suhesse delectotio , nec ¡uden^
tif , nec coUusorum , me spectatorum : deinde
quod simal animum refjciat , et corpas exer-
ceat , siquidem tempus , ac vaktudo paiituTm
Sin secas , ludas sit in quo non omnia pos sit
mera so^s , insit etiam peritia , quce possit
casum corrigere, Quarta lex , qua sponsicne»
Nec nulla sponsione , quod est fatuum , et ce-'
terrirne exatiat : nec iia magna , qu<e in ipsct
lusione inquietet animum , et si vincaris , wor^
deat , ac discruciet : non est is lusus , sed car-'
nificina. Quinta lex , quemadmodum , ut ante^
quam ad ludendum assideas , reputes te ad re-
focillandum animum venire : in cujas aleam con*
jicéas pauculos numns , hoc est , emas illis re^
fectionem defatigationis. Cogita es se sortem , hoe
est , variam , incertam , instahilem , communem :
fiullam idcirco tibi fieri injuriam , si per das z
ut id feras cequo animo , ne contrahas vul^
tum , et sujf andas eum tristitia : ne prorum^^
pas in convicia , et makdicta , aut adversan
CRISTÓBAL CORST. 36 1
Plauto (a): el honbre es un lobo para el que no
le conoce. Sean agraciados, joviales y corteses,
con ios cuales no haya peligro que riñas ó ten-
gas debates , ó hagas , ó digas alguna cosa tor-
pe ó indecente : no sean blasfemos ni jurado-
res : no hablen palabras sucias , para que de
aquella peste no te se pegue alguna mala cos-
tumbre ó vicio. Finalmente sean tales , que no
se pongan á jugar por otro fin que el tuyo : es
á saber , para alivio y descanso del trabajo.
Tercera ley, á qué juego. Primeramente á jue»
go que se entienda : porque si se ignora , no
puede haber divertimiento , ni del que juega,
ni de los compañeros , ni de los mirones : ade-
mas de lo dicho , que á un mismo tiempo te di-
viertas y exercites el cuerpo, si es que el tiem-
po y la Síílnd lo permiten. Pero si no, sea el
juego de calidad que no dependa todo de la
suerte , valga también en él la ciencia , que
pueda corregir el yerro. Cuarta ley, con qué
apuenas. Ni se ha de jugar sin apostar algo,
que es majadería , y luego enfada : ni se ha de
apostar tanto, que en el mismo juego te inquie-
tes ; y si pierdes , te sepa mal y te atormente:
aquel no seria juego sino tormento. Quinta ley,
de qué modo. Que antes que te sientes á jugar
ju?ges que vas á recrearte con el juego , á cuya
ventura expones algunos dineros ; esto es, com-
pras con ellos el reparo de la fatiga. Piensa qu^
(a) Asin, act. 2 ^ se. 4*
362 LÜDOVICUS VIVES.
collusorem , aut quempiam ex speefatoribuf. Si
lucrif acias , ne sis in collusorem insolenter dicax.
Prorsum foto ludo sis comis , hilaris , facetas , jo-
cosus I citra scurrilitatem , et petulantiam : ne
des significationem üllam fraudis , sordium , aut
avaritice : in contentione ne sis pertinax : mini^
me omnium juratOy memor rem illam totam (etiam^
si meliorem causam babeas ) non esse tanti^ ut no*
men Domini adferas in testimoniutn. Spectatores
memineris esse velut judices : si quid illi pronun*
tiarint , cedito , nullam edens notam improbatio*
nis : hoc modo , et lusus fit delectatio , et probi
adolescentis grata est educatio ingenua. Sexta
lex , quandiu ludendum. Quoad seniias animum re*
novatum jam , et reparatum ad labor em , et vo^
cat hora ad negotium serium, Qui secus faxit,
improbe factum videri : velitis , quirites , jubea*
tis.
Bor. & Cab. Sicuti rogavit.
€RISTÓ9AL edKET. 365
C5 suerte; esto es , varia, incierta, mudable, co-
mún : que por eso no te se hace injuria alguna :
si pierdes, que lo lleves con paciencia, no pon-
gas ceño, ni mala cara , ni la muestres triste : no
digas injurias, y eches maldiciones al compa-
ñero , ó á alguno de los mirones. Si ganas no
digas chistes con soberbia al compañero. Final-
mente sé , mientras durare el juego , cortés , ale-
gre , gracioso , placentero , fuera truhanería y
descaro : no des insinuación alguna de trampo-
so , villano , ó avaro : no porfíes en debatir : en
ninguna manera jures, acordándote que todo
aquello (aunque tú tengas mas derecho ) no im-
porta tanto, que pongas á Dios por testigo. Acor-
daráste que los mirones son como jueces del jue-
go : si ellos ju-^garen algo cede , sin dar alguna
señal de que no te parece bien : de esta suerte,
no solo el juego es recreo, sino que tarnbien agra-
dable la educación generosa de un mancebo hi-
dalgo. Sexta ley, cuánto tiempo se ha de jugar.
Hasta que conozcas que te has renovado y repa-
rado ya para el trabajo , y llama la hora para el
negocio serio. El que hiciere lo contrario juz-
gúese lo ha hecho mal : queredio asi, caballeros,
mandadlo.
Bor. y Cab. Gomo lo ha pedido*
364 XUDOVICUS VIVES.
CORPUS HOMINIS
exterius.
Durérius pictor^ Grynaus^ Velius.
Dur. Facessite hinc , nam vos nihil emetit , sat sch^
et estis mihi impedimento^ quominus accedant emp-»
tores fropriuSm
Gry, Imó vero not volumus emere , modo vel pretium
relinquas nostro arbitratui , et tempus ipse pr^S'^
cribas : aut contra^ nos tempus ^ tu pretium.
Dur. Bella negotiatio , mihi nihil est opus trien
ejusmodi.
Gry. Cujus est hcec imago , et quanti indicas ?
Dur. Imago est Scipionis Africani , et indico setter^
tus numis quadrigentis ^ aut non multó minoris^
VRÍSTOSAL CORSTé 36/
EL CUERPO DEL HOMBRE
por defuera^
Durero (a) pintor , Gryneo 5 Velio^
Dur. Idos de aqui , porque vosotros bien sé yo no
compraréis cosa , y me estorbáis que los compra-
dores se acerquen,
Gry. Antes bien nosotros queremos comprar , con
tal que nos dexes á nosotros hacer el precio á
nuestro gusto, y tú señales el plazo : ó al con-
trario , con tal que nosotros señalemos el plazo,
y tú el precio.
Dur, Linda negociación 5 yo no tengo necesidad de
enredos semejantes.
Gry. ¿ De quién es esta imagen , y qué precio
tiene?
Dur. Es retrato de Scipion Africano , y le vendo
^ por cuatrocientos sestercios (b) , ó por poco
menos.
(a) Alberto Durero , veneciano^ maestro de Lef)m
fiar do de Vinx:, y Leonardo de Vinx , maestro de Ti^
ciano. Alberto Durero murió el año de r5 28 , como
asegura monsieur de Files , vidas de los Pintores,
íág. 215.
(b) En nuestra moneda equivalen á aoo reales^
S66 tüDOVICÜS VlVESf
Gry. Quceso te y priusquam verbo uno eam addicaf
nobis , examinemus artem picturte : et hic Veliús
eit sesquiphysicus peritissimus humani corporis.
Dur. yam iudum intelligo me á vohis intricari : sed
énterea dum mercatores nulli adsunt , nugamini
quantum libuerité
Gry. Nugas tu vocas peritiam artis tuce ? Quid fa-
cetes alienee'i
Veh Primum omnium verticem contexisti capillií
multiSy et plañís j quum vértex dicatur quasi vor^*
tex , á vertendis capillis , ut in fluviis videmus^
quum aqua se invoivit*
Dur. Inepte , non consideras eum es se male pexum^
more illorum temporum'i
y^l. Brechma habet irnequaliter deflexum.
Dur. Acceperat vulnus miles ad {sí)Trebiam ^ quum
servavit patrem.
Gry. Ubi tu id legisti ?
(a) Trebia fluvlus Galliae Cisalpina?, quo ^mi»
lia finitur. Liv. Plin. et alii, Nunc etiam la Trebia
dictus ^ oricur ex Apenniao.
CRISTÓBAL C0R2T. 367
Gry. Yo te ruego antes que remates con nosotros
la venta de ese retrato , que examinemos el arte
de la pintura : también este Velio es medio físi-
co , muy perito del cuerpo humano.
Dur. Y2i rato há entiendo yo que vosotros me en-
redáis : mas mientras no hay algunos compra-
dores burlaos cuanto quisiereis.
Gry. ¿Tu llamas burlas al conocimiento é inteli-
gencia de tu arte ? ¿ Qué barias de la agena?
Vel. Lo primero de todo has pintado la coronilla
de la cabeza muy espesa de cabellos , y llanos,
, .siendo asi que la coronilla se ll$ma en latin ver^
< tex , como vortex , remolino , porque revuelve y
confunde los cabellos, como vemos sucede en
los rios cuando la agua se remolina.
J)ur. Tonto , ¿ no consideras que está mal peina-
I do, como se acostumbraba en aquellos tiempois?
r
Vel. Tiene una parte de la mollera desigual.
Dur. Le dieron una cuchillada junto al rio Tre-
I bia , cuando siendo soldado guardó á fiu padre.
Gry. ¿ Ea dónde has leído tu eso i
V
3^S tüDOVICtJS VIVES.
Dur. In decadihus Titi Livii amissis (a)» ^ ^
Vel. Témpora sunt nimis tumentia.
Dur. Cava essent signum dementiam
Vel. Occipitium vellem videre.
Dux. Verte tabulam.
Gty. Car dixit Cato ínter ccetera oracula : frons oc^
cipitio prior est ?
Dur. Quám estts fatui , an non in qüovis homiñe
prius cernís frontem , quám occíput ?
Gry. Quosdam prius vídeo averíos y quám adversos^
Dur. Et ego líbenter^ ut tales emptores, et milites.
Vel. Cato sensít prcesentiam domini potiorem esse aA
curatíonem rerum , quám absentiam : cceterum cur
antías adeó tongas ?
Dur. Loquerís de hís caproneis ?
VeU Etiam.
Dur. Ñon habuerat multis mensibüs ionsorem ad ma^
num j velut in Hís pañí a. . . .
Vel. Glabellam hanc cur contra ípsius vertí (by«l^
mon fecísti hirtam ?
Dur. Tu ipse vulselUs pilos detr ahito.
(a) Videatur epístola Des. Erasmi Roterodamf,
ad generosum Carolum Montioium , de quinqué li-
bris repertis Livii, data Friburgi,Cal. Marc. i53i«
(b) Vide Glaber in Etimol. Gerardi Vossii,
CRISTÓBAL CORET. 360
Dur. En las Üecades que se perdieron de Tiio
Liviü.
V^l. Las sienes están algo hinchadas.
D«r. Si estuvieran huecas, seria señal de loco.
Vel Yo quisiera ver el cogote.
Dar. Vuelve la tabla.
Gry, ¿ Porqué Catón / entre otras divinas senten*
cías , dixo : primero está la frente que el co*
gote (a)?
Bur. Cuan fatuos estáis: ¿no veis por ventura
en cualquier hombre primero la frente que el
cogote ?
Gry. A algunos primero les veo por detras que por
d<ílante,
Dur. Y yo con mucho gusto , como á semejantes
compradores y gente de armas.
Vel. Catón quiso decir , que adonde no está el
dueño, ahí está su duelo: ¿ mas para qué has
pintado tan largos los cabellos de delante la
frente? /
Dur. ¿ Hablas de esos del copete ?
VeL SL
Dur. No habia tenido á mano barbero muchos
meses há , como en España.
VeL ¡ Porqué has pintado las entrecejas paludas,
contra su etimología ?
Dur, Arráncale tu mismo los pelos con unas pin-*
zas.
(a) Corresponde á nuestro adagio castellano :
hacienda ^ tu amo te vea*
Bb
^jO LUDOVICUS VIVES.
Vel. Et vihrissas extanHs extra nares: sed tu^
qu(€ tua est versutia , cul^am abs te rejicies in
Dur Inscie.non animaivertis eos fuisse (etatis il^
lius mores , severos , tristes , rusticanos ?
ytl.lm^erite.non legisti Scifionem huno ex omní^
bus sui temforis kominibus excultissimum et po-
litissimum fuisse , et amantem elegantiarum ?
Dur. Expressus est , cum exularet Linterni.
Gry. Sufercilium hoc est grande ^ et convenienf
Latió : cilium habet nimis cavum , et genas de^
pressas. _
Dur. Ex vigiliis castrensibus.
Gry! Tu non solum es fictQr, sed rhetor^valde ver^
satus in translatione criminum.
Dur, Et vos , quantum intelligo , in criminationibus.
Vel. Malas habet nimium tumentes , et buceas
istas.
Dur. Inflat classicum.
Gry- Et tu inflabas calicem ^ quum hcec pinge^
Yel Imó vero utrem : sed alibi fecisti filosum , píí/-
pebras fere nullas appnxisti^
Dur. Ex morbo illi deciderunt.
Gry. Quo morbo '^
Dur. Qu(ere ab illius medico.
CRISTÓBAL CORETé oy^
reí. Y esos pelos que salen fuera las narices: mas
tú , según eres de astuto, echarás la culpa al
barbero.
Dur. Necio, ¿no consideras que aquellas fueron
las costumbres de aquella edad , severas me-
lancólicas, silvestres ? ^
Vel. Ignorante , ¿ no has leido que este Sci-
pión fue el mas aseado, pulido, y mas aman-
te de la limpieza , de lodos los hombres de su
tiempo ?
Dur. Está pintado como cuando estaba desterra-
do en Linterno.
Gry. Este sobrecejo es grande, y que conviene á
Italia : tiene los párpados muy cóncavos y las
mexillas hundidas, \
Dur. De las vigilias militares.
Gry. Tú no solo eres pintor, sino que también re-
tórico , muy experimentado en transferir las
faltas.
Dur. Y vosotros, á lo que entiendo, en acusar
falsamente.
Te/. Tiene los carrillos y esos labios muy hin-
chados.
Dur. Toca la trompeta.
Gry. Y tú tocabas el jarro cuando pintabas estas
cosas.
Vel. Antes bien un cuero : mas en otra parte le
has pintado peludo, y no le has pintado pelos
en los párpados.
Dur. Se le han caido de la enfermedad.
Gry. ¿ De qué enfermedad ?
Dur. Pregúntalo á su médico»
2^2 LüDOVICÜSv VlVESé
Gty. jfamns intelligts yobtuam tantam impéritiam
detrahi deberé de sümma centum sestercioti
Dur. Ifiío , oh vestras cavillaiiones j et interrogati$^
nes adeó molestas , addi ducentos oportere.
Vel. Fupulas habet hic glaucas , atqui ego audivi
ccerüleas habuisse.
Dur. Et ego emesias , ut Minervam bellatricem.
Vel. Hirquos fecisti nimium carnosos^ et sinus hu--
mentes^
Dur. Flebat accusatus á Catone.
\el Mandibulce sunt nimis longce , et barba den^
sissima , ac frofusissima : tum píos dicas setas
porcinas^
Dur. Vos sinemodo ullo estis loquaces ^ et argutult
cavillatores. Abite hinc : nam tabulce non fiet vobis
amplias copia. » ;• •
VeL Amabo , mi Dureri , dum altos non habes Uei^
t atores , sine nos hic cavillari.
Dur. Qua mercede'i
\ü. Adscribemus ambo hic tibí singula disticha^
quo tabula fíat vendibilior.
Dur. 'Nihil opus est mecb arti vestra commendatione:
nam periti emptores y et picturam intelligenteSp
non emunt ver sus , sed artificium.
Vel. Sed nares habet nimium patulas.
Dur. Erat iraíus accusatoribus.
ÚRÍSTOSAL CORET. 373
Gry. ¿ Por ventura entiendes ya que por tu tan
grande ignorancia se debia quitar del preció
cien sestercios?
Dur. An*es bien entiendo que se deben añadir
doscientos por vuestras burlerías y preguntas
, tan cansadas é impertinentes,
Vel. Tiene las niñas de los ojos de color garzo , y
yo oí decir que las tuvo azules.
JDuf. Y yo que las tenia de color turquesado , co-
mo Minerva guerrera. *
VeL Has hecho los lagrimales de los ojos muy car-
nosos , y los párpados de abaxo rasadas de lá-
grimas. - ■.,-;..■: Ai,^^v.^ii.:.:.tí
Dar, Lloraba que le acusó Catón. ^ q»;^¿ tu , %<r^
VeL Las quixadas son muy largas, y la barba muy
espesa y larga : también dirás que los pelos son
-' cerdas^ de' puerco/^ ^^"'■- "v:;-:.-- -'-'-i 1^^^^ ^. ^'A \q^
Dur. Vosotros sois habladores, nunta^aeabsfís, y
- i Afcacbillerejos fisgones. Idos de aqui , porque ya
-'" eo os dexaré ver mas la pinturavtv ^ *
J^elí Durero, mi amigo, dexa por tu vida, mien-
5 * tras no vienen otros á comprar, que nosotros
-' ^ds fanarlémos áqúi.
^"^*J Qué me daréis ?
^P^eh Te describí remos Itquí rada uno un dístico , pa-
-' ra que la tabla sea mas vendible.
Dar. Mi arte no tieñ^ necesidad alguna que voso*
tos le alabéis : porque los compradores sabios y
que entienden la pintura , no compran versos^
sino la habilidad.
VeL Mas tiene las narices muy abiertas.
Bítr. Estátk enojado con sus acusadores.
374 LUDOVICUS VIVES*
Vel. Non videmus valleculam.
Dur Latet sub barba : ac ne mentum quídam cerní'*
tis y ñeque anthereonem. :.
Gry. Horum omnium fecisti tu c(>m^endiumu¿ heneji-^
cío granáis barbee.
Vel Vel collum placet mihi rectum ^ et musculosum^
Ítem jugulín i
Dur Gratulandum est superis ^ quod tibí aliquii
probatur.
Vel. At ne nihíl ín hoc quoque desiderem , jugulojf
non habet satis cavor y quod in Socratc Physíog*
nomon annotatum , tardi esse ingeníi signMm prO"
nuntiavefét. Armos ístos voluíssem pauló erectio^
res , et ampliares.
Dur* Non tam erat miles bellat^r , quám^ imperafor.
Non audivísti apo^>ihégma bujus'i d^ quo quum
milites quídam dicerent , non adeo eum' eiS^ va-*
lentem militem , ac ímperatorem sapi^f^m^ ir
respondtt t imperatorem .meñgen^it m0-efi 0^a,
non militem , Sed dt sc edite v sí non e^tis empturi :
nam video accedentes quosii\v% n^gi^ti^^^re^rípU''
bhcanos. ''a: ;* ! , , ' - ;.. • : . ■■;. ; ■ O . . > * '
Vel . Eamus deambulaium \^^$ mter «ox de humám
colloquemur . cor por e ^ sine ^Scipione ♦ ac^ tc^ula%
Simus ñas US non decet generosamfacieméih «^^^
:^:.,y; '■ ' . ' .... .. t^í w^
Gry. Quid bosimuSy quales fuerunt hunnii}s^ otíp
Vel. Ap/ge monstra. ^.rt ^ ¡^í^ í/ A'^
Gíy. Silones nmsunt nünus deiformes* Perseo Aqui^
CRISTÓBAL cor:et. 37Í
Vel. No vemos lo hueco del bozo inferior.
Dur. Está escondido baxo la barba : y ni aun veis
la barba , ni la papada debaxo de ella.
Gry. Con la barba larga has tu abreviado todas
J.,e$tas cosas. *
Tfii/. Amimeagrada el cuello derecho y músculo-
so , y también las asillas.
Dur. Gracias á Dios que-^Hay cosa de tu gus-
to.
i^^/. Mas..j)ara que no dexe de hallar en esto
alguna falta , no tiene las asillas bastante
cóncavas : ilo que un fisonómico dixo habla
anotado en Sócrates , era señal de ingenio
tardo. Yo quisiera que esos hombros y es-
paldas fuesen un poco mas derechas y ma^
. anchas,
Dur. El no tanto era' soldado guerreador , como
capitán, ¿No has oído el dicho de este? De
quieii tdiciendo unos moldados que él no era
tan valiente soldado , como capitán sabio,
les respondió: mi madre me parió capitán,
no soldado. Mas idos , -si no habéis de com-
prar^ porque veo que vienen unos mercade-
res alcabaleros.
Vel. Vamos á pasear , y hablaremos entre noso-
tros del cuerpo humano , sin Escipion , ni
pintura. La nariz roma parece mal en un rostro
noble. ^ '
Gry. ¿Y la remachada, como la tenian los hún-
garos ?
Vel. Quita allá semejantes tnonstruos.
Gry. Los de nariz roma no son menos feos.
3 7^ LUBOTICüS VIVES.
los venerahantur , pro^pter Cyrum , quem ferunt
€a fiuisse fama. - .
Vel. Ancón , et campe sunt in brachio , quod ifi
crure poples , et genu , lacertus inde usqm^ ai
manum y d cujus musculis €tiam erara dicuñtur
laceriosa.
Gry. Nonne is est cubitus ^ut apud mensores'i
VeL Est is quidem cubitus.^ ef^ ancomipse cuhítüh
Gry, Unde ergo rex romanas Ancus i t
!'«■>
Vel, Ab íncurvo cubito» í^ > <
Gry, Manus sequitur máximum omniufn ¡nsfrumen'^
torum , secta in dígitos , pnllicem , indicem ^ me-»
dium , sive (a) infamcm , mínimo proximum , tw/-
nimum.
Vel. Car medias infamis ? ^«/d designavit fiagi^
tii? -^^
Gry. Institutor noster dixit se quiiem scire causam,
noli et amen edisserere ^ quod esset turpis. Ne
qucesieris igitur : non enim decet bañes indolis ado^
hscentes t arpia scratari.
(a) Medlu<i digítus alia etíam habet nomina,
Dictus est verpus, á verrendo podtce : quam ob
causan^ impudicus, ei infamis vocarus esi. Qui
scire cupiat quare ligitu<í medias dioatur verpus,
Gcrardi Joannis Vossii Etymol. evolvat.
CRISTÓBAL CORETé 377
tos percas veneraban á los aguilenos por
respeto de Ciro , que dicen tenia la nariz a-
gu;icñá«
VeL Ei codo y la dobladura son en el brazo Jo
que en la pierna la corba y rodilla : de alli se
siguen los morcillos hasta las manos , de cuyos
músculos las piernas se llaman amorcilladas.
C'fy^ ¿No es ese por ventura el codo, como .en-
tre los que miden? •
Vel. Ese es en verdad el codo , y este nombre
- ancón significa el mismo codo, .
Gry. ¿ Pues de dónde se llamó Anco el rey dé los
romanos ?
Ve!. Del codo que tenia encorvado,
Gry Sigúese la mano , el mayor de todos lo ins-
trumentos , dividida en dedos , pulgar , índice,
medio ó infame , el mas inmediato al pequeni¿-
to, el mas pequeño (a).
Vel ¿ Porqué el del medio se llama infame ? ¿ Qu^
maldad cometió ?
Gry. Nuestro maestro dixo , que él ciertámentfe
^'ív.siabia la*causa, pero con todo eso no queria tra-
^'j tarla , ni disputarla , porque era indecente,
t'í5 Pues no quieras saberla : porque no conviene á
los mancebos de buena índole querer saber co*
sas torpes y deshonestas.
(a) Llámase iamlkn meñique»
37?? LUDOVICUS VIVES.
Vel. Atqui mínimo proximum dactylicon grteci ap^
pellant , quasi anular em^
Gry. Ita planea sed in sinistra , non in dextra , quoi
in éa soliii^ssent olim anulo s gestare. i,
Vel. Qua de causa ?
Gry. Ajunt de ^orde prútendi illuc venam , qute
^uum anulo redimitur y veluP cor ipsum corona^*
tur. Nodi digitorum sunt condyli , et pro pugni
percussu vox eaJusurpatur i ínter nodos sunt in^'
ternodia ^ et generali verbo artus , atque articuli.
Tiberium {3) Cíesarem memoriceprodunt j tam fir-^
tnis fuisse digitorum articulis , ut digito recens
tnalum tenebratst*
Yeh'Didicisti chircmantíaml
CJíy: ÍV^ nomen : quidem ipsum audieram : quid
ita?
' W^* Divinasset thic nobis aliquid ex incisuris.\
Gry. Negavi me scire ^ et res sic haheti sed si ñuño
me nosse aliquid profiterer ^ ct attentius manum
luam contempíarer , Hbenter me auscultares , et
homini ejusce impostune imperitissimo fidem non
omnino abrogares.
Vel. Qui sic ?
Gry. Quia id €St hominum ingenium , ut libenter
eos audiant , qui se recóndita , vel eventura pro^
fitentur enuntiaturos.
(a) Sueton. Tiber. Ner. c 68.
CRISTÓBAL CORET. 379
Vel. Mas los griegos llaman al dedo tnas cercano
al pequeñito dactylicon , como si dixesen anular,
G^y Asi es en verdad : mas eso es en la mano iz^
quierda, no en la derecha , porque antiguamente
acostumbraron llevar en la izquierda las sortijas,
Vel, ¿ Porqué?
Gry, Dicen que una vena corre desde el corazón
allí : que cuando se ciñe con la sortija , el cora-
zón está como coronado. Las ^nturas de ios
artejos de los dedos^^ se llaman cmdylos , y se usa
esa voz por el golpe del puño i entren las jun-
turas hay artejos , y generalmente les llamaa
los latinos^ artuí , o ^urticuli. Dicen que Tiberio
Cesar tuvo^tan fuertes los artejos de ios d«dos,
Ví^^que con el dedo pasaba una manzana^verde.
VeL ¿ Has aprendido quiromancia? ^
Gry Ni aun la he oido nombrar: g^porqué;Ia pre-
guntas?
Vel Nos hubieras adivinado ahora alguna cosa por
las rayas de las manos.
Gry. Yo dixe que no sabia quiromancia ^ y es
asi verdad ; mas si yo te dixese ahora que
-U tengo 'alguna noticia de ella , y t^oa ^iíencion
.'^^^inírase tU' mano, me escucharías c«>n gusto , y
creeriaS' á un hombre muy ignorante 4e seme-
jante^ngafio. í:.í\\v^^;v
Vel. i Cómo asi ? ^sk-%^^ ,- .
Gry. Parque ese es el natural ingenio de los hom-
bres , que oyen con mucho gusto á aquellos que
prometen dirán cosas ocultas ó por venir.
. JUi
^ 7oá ^ «^^.v:Jt;iq ; i'iinUw
i^O tTJDOVICUS VIVES?.
Vel. Unde sunt Scavolie ?
Gry- Quasi sccevce ^ á scaa ^ quao est sinistram
Ajunt in sexu fxmineo es se scsevas flureSy quám
in nostro.
Vel. Qua est vola í
Gry. Cavum manus , uhi incisura»
VeL Quid involare ?
Gry. Id qmd iu agis libenter j farari^ surripere,
quasi vola absconiere ^ ei quod rabiosa Lucre^^
tia , involare in oculos J^edissequarum» Reli*
quum €úrpus^ dempto capite , est trunvut , et ex
trunco thorax : concavum pectoris usque ad ven-*
, trivulum , et costas , concavum quidem intetius :
nsm exterius ínter hrachia ^ etpectusysinusest»
Sub ventrículo est venter ^ et in ventr^fimq peó^
Éen \^y^£t pudendOm ^ > ^ iin&
'VeU An non ptédendus magis podex ^siv£ aiésst ->
Gry. Ufrumque pudendum iposterius ob turpitudi^
nem , anterius oh fiagitium , et dedecus. Femur^
et ut olim loquehcmtur y femen , nunc walunt plw
rative fo^mna : á genu est crus , cujus-os tibia
dicitur. Carnosurn vero illud posterius , sura : pos^
irem9 pés y manui non absimiltsx nam , et digitof
(a) Pectén , hoc est , locus ubi pili ad verenda
nascuntur j pudenda , hoc est , genitalia.
CRISTÓBAL CORST0 381
Vel. ¿De dónde tomaron nombie los Escévolas ?
Gry. Como si dixesemos sctevas , del nombre sc<ea^
que significa la mano izquierda. Dicen que hay
roas mugeres zurdas , que hombres.
VeL ¿ Qué quiere decir bola ?
Gry. La concavidad ó palma de la mano , en don-
de están las rayas,
VeL i Qué quiere decir involare ?
Gry. Lo que tú haces de buena gana, tomar lo a-
geno , hurtar , como si dixesemos esconder den-
tro de la mano , encogiendo ia palma : también
significa sacar con las unas los ojos á las cria-
das , lo que hizo aquella rabiosa Lucrecia. Lo
restante del cuerpo, fuera de la cabeza, es el
tronco , y del tronco el pecho : la cavidad del
pecho hasta el ventrículo y costillas, en verdad
la cavidad interior : porque la exterior , entre
los brazos y pecho, se llama seno. Debaxo el
ventrículo está el vientre , baxo lo último del
vientre están las partes vergonzosas.
VeL ¿ No es por ventura mas vergonzosa la parte
posterior ?
Gry. Entrambas cosas son vergonzosas ; la parte
posterior por la fealdad , ia anterior por la
deshonestidad y deshonra. Fémur , y como an-
tiguamente decian femen el muslo , ahora
quieren mas usarle en número plural fenúna^
los muslos : después de la rodilla está la pierna,
cuyo hueso se llama tibia , en castellano la
canilla de la pierna : aquella parte carnuda y
382 LüDOVICüS yiVES.
hahet , et volam , quce , et vestigium dicitur , et
solum pedis.
Vel. Quid ? ]\r«w non vestigium , jMoá a pede im^
primitur'i
Gry. £Y iflud ipsum , ^f jo/í/w pedir*
Vel. Nosnn , jz/íc jriní in corpore virtutum sedes ?
Gry. Quce tándem %
Vel Jw f onte pudor ^ in dextra fides ^ in genu wi/-
sericordia*
Gry. Planta pedis non est ipsum solum pedis.
Vei. -^í j/c putant rtíulti,
Gry. Atqui Viinms scribit esse gentem ^ quie sibi
Ufnhram faciat in n,eridie planta pedis , quam
habent vastum admodum , atque enormem : qui
fieri ¡d pote Sí 'i
Veh Frufecio planta est ^ á cruris vertebra 4d di'»
E D U C A T I O.
Flexihulus , Grympherantes , Gorgopas.
Fie. Quanum gratis misit te huc ad me pater tausl
Gry, Üixit te tsse hominem egregie institutum,
sapienter educatum , eaque de causa gratum huic
civitatf : cupere se , ut ego eisdem , quibus tu,
vestigiis insistens perveniam ad simiíem favo-^
rem poputi.
CRISTÓBAL CORET* 385
gruesa de detras se llama sura j en castellano^
pantorrilla ; finalmente , el píe , semejante á la
mano, porque también tiene dedos y palma, que
se llama planta y suela del pie.
VeU ¿ Qué es eso ? ¿ Por ventura no es pisada lo
que imprime el pie , 6 la señal que dexa ?
Gry. Aquello mismo , y también la suela del pie.
F^/. ¿ Sabes por ventura en qué partes tienen las
virtudes su asiento en el cuerpo ?
Gry. ¿ En dónde finalmente ?
Vel. En la frente la vergüenza , en la mano dere*
cha la verdad y confianza , en la rodilla la mi-
sericordia.
Grjy. La planta del pie no es la misma suela del pie.
Vd. Pero asi lo juzgan muchos.
Gry. Mas Plinio escribe que hay una gente que
al medio dia se hace sombra con la planta del
pie , que tienen muy desmedida y enorme : ¿ có-
mo puede ser eso?
VeL Verdaderamente es todo planta, desde el hue-
so en donde se revuelve y juega el pie hasta
los dedos*
LA EDUCACIÓN.
Flexíbulo 5 Grinferantes , Gorgopas.
F/f. ¿Para qué fin te ha enviado aqui tu padre ?
Gry. Dixo que tú eres un hombre bien criado y y
sabiamente educado, y por lo tanto bienquistó
en esta ciudad : que desea que yo , siguiendo
tus mismas pisadas, llegue á tener la misma
aceptación del pueblo.
384 LUDOVICÜS VIVE5f.
Fie. Quomodó igiiur te id assecuturum censes ?
Gry. Ingenua educathne , quali te omnes prcedicanf
esse pfícditum. Adjecit pater eam educationem
magis decere me , quám alium (¿uemvis.
Fie. (a) Cedo mi fili ^quomodó ea in re venis á pa^
tre imtutus ?
Gry. Non tam me pater prcecepiis instruxit , quám
patruus quidem meus ^ vír senex y versutas mul'^
tum , et diu in regum comitutibus*
Fie. Quid ergo líli te docmrunt , mi fili , et amice ?
Gor. Vide^ vir prudentissime , ne f artas se per igno^
rantiam labaris in dicium atiqucd , aut factum
stultum , ve I tusticanum , unde amittas istud no^
men optimé educati^
Fie» Quid ? Tam leviterne apud vos perit ?
Gor^ Vel única vocula , único flexu popUtis , única
inclinatione capitis*
Fie. Nimis est ínter vos delicatum , et infirmum :
Ínter nos enim multó est rcbustius , et firmius.
Gor. Sic sunt nostra judicia , ut nostra cor por a^
qu<e nu/lam ferunt ffftnsionem.
Fie. Imó ., ut est videre , facüius ferunt corpora^
quám animi.
Gor. Fortasse iu non nosti hunc , ideó filium, et
amicum nominas.
(a) Cedo , id est , díc.
CRISTÓBAL CORET. ^S f
Fie, ¿ Pues cómo piensas que conseguirás eso ?
Gry, Con la buena educación , de ia cual dicen to-
dos estás dotado. Añadió mi padre , que semejan-
te educación me conviene mas á mí, que á otro
cualquiera.
Fie. Dime, hijo mió, ¿cómo vienes instruido de
tu padre en eso ?
Grys No tanto me ensenó mi padre, como un tío
mió , hombre anciano , muy versado, y muchos
años, en acompañar los reyes.
F/e. ¿Pues qué te enseñaron ellos, hijo y amigo
mío ?
Gor. Cuidado , varón muy prudente , no sea que
por ignorancia acaso deslices en algún dicho
ó hecho indiscreto , ó descortes , por lo cual
pierdas esa opinión de bien educado.
F/e. ¿ Qué es eso ? ¿ Por cosa tan leve se pierde
entre vosotros?
Gor. Aun por una sola palabra , con un solo doblar
la rodilla, con una inclinación de cabeza.
Fie, Cosa muy delicada y débil es entre vosotros ;
entre nosotros verdaderamente es cosa mas ro-
busta y sólida.
Gor. Asi son nuestros juicios, como nuestros cuer-
pos , que no sufren desliz.
F/^. Antes bien , como se puede ver, mas fácil-
mente le sufren los cuerpos , que los entendi-
mientos.
Gor, Tú quizá no has Conocido á este , por eso le
llamas hijo y amigo*
Ce
386 LUDOVICUS VIVES.
Fie. An non sunt hcec honesta nomina 9 et plena le'*
nevolentice ?
Gor, Benevolentice credo ^ quam nos haud magni sa-
ne facimus : sed non reverentice , ñeque officii^
qUiíe nos anxie veneramur : nam hic dominas so^
let appetlitaíi , non amicus» An non animadver-»
tis domini praefationem ante prcenomen , et famu^
los versicolores ? Non annotasti in avi hujus so*
lemnihus parentalibus ^ tot céreos , tot insignia^
tot homines atratos ?
Fie. Quid ergo ? affectas tu ómnibus esse dominus^
nulli amicus ?
Gry. ha docuerunt me propinqui mci.
Fie. Edat jam , mi domine , tua excellentia prcecla-^
ra illa tuorum consanguineorum documenta.
Gor. Videris tu mihi puerum hunc naso suspendere :
at non est quiltbet , ne feceris.
Gry, Primüm , esse me ex honestissima progenie^
qu(S nulli cedat per universam hanc provin-
ciam : idcircó curandum mihi diligenter , atque
adnitendum , ne degenerem d maj&rum meorum
virtute : illos parasse sihi magnum decus , ne-^
mini concedendo de loco , de dignitate , de au*
thoritate , de appellatione : me idem deberé face*
re Si qius quid velit de honor e detrahere , pug^
nandum staiim cum eo : de pecunia oportere
esse largum , atque adeó profussum : in hono*
re astrictum , et attentum : decere nihilominus
me , ac me i símiles as sur g ere aliis , vid cede*
re , ducere , reducere , nudare caput , poplitem
CRÍSTÓBAL COREt. 387
Ffe/ i Por ventura estos no son nombres decentes
y de mucho cariño ?
Gor. Creo son de cariño , que nosotros á la verdad
lio apreciamos mucho : pero no son de cortesía,
ni de agasajo , tras las cuales cosas nosotros va*
mos con mucha ansia : porque aquí se suele lla-
mar señor , no amigo* ¿No reparas por ventura,
que primero se pone señor, que el apellido , y
los criados vestidos de diversos colores ? ¿No
reparaste qué de cirios en las exequias solemnes
del abuelo de este , qué de escudos de armas,
qué de hombres vestidos de luto ?
Fie. ¿ Pues qué ? ¿ tú quieres ser señor de todos,
y amigo de ninguno?
Gry, Asi me lo enseñaron mis parientes.
Fie. Ea, señor mió, diga su excelencia ya los ilus-
tres documentos de sus parientes*
Gor. Me parece que tú te burlas de este mucha^
cho : mas no es un cualquiera , no hagas eso,
Gry. Primeramente que yo soy de una muy hon-
rada familia, que no reconoce ventaja á otra al-
guna en toda esta tierra í que por lo tanto
debo yo procurar con todas mis fuerzas no
desdecir del valor de mis mayores : que ellos
adquirieron mucha honra , no dando á otro la
ventaja en lugar, dignidad , autoridad y apelli-
do : que yo debo hacer lo mismo« Que si algu-
no quiere disminuir algo de mi punto ; que al
instante saque la espada coíit^aéh que en cuan-
to al dinero conviene sea liberal y pródigo:
en el punto escaso y atento t que con todo eso
conviene que yo y otros de la misma cali-
388 rUDOVICüS VIVES.
incúrvare , non quod alias quispiam id mereafur d
me sibi exhiberi , sed quod sic conciliabo mihi
favorem hominwny captabo auram popularem ^ et
parabo illum , quem tantopere gestamus semper
in ore , et in cor de , honorem : in ea educatione
situm esse discrimen nobilis , et ignobilis , quod
nobilis ad illa omnia dextere pr<estania institU'^
tus est , atque assuefactus , ignobilis agresti mo^
re nihil illorum doctas est faceré.
Fie. Et excellentlce tuce, domine, qualis vliétur ejus-
modi institutio ?
Gry. Qualis verá ? nisi multó óptima , et digna meo
genere.
Fie. Quid ergo est aliad , quod á me requiras ?
Gry. Nihil plañe restaret mea sententia , nisi ac-^
cessisset voluntas patris , qui jussit prorsum , seu
"verius imperavit rigide , ut ad te venir em : ut si
quid in hac educatione nosces magis recondi^
tum y et quasi mysterium sacratius , quo majuf
mihi decus acquirerem , in gratiam sui ne gra^*
vareris exponer e , quo familia nostra alioqui ho^
nestissima y et celfissitñay altius ascenderef : quo-^^
niarn sunt non pauci norjí homines , qui freti
sua opulentia y ndctique di^Pitatem ^ et honores,^
per divitias emerserunt , adeó ut etiam audcant
CRISTOS AL CORXT. 3S9
dad hagamos cortesía á los dtmas , en la calle
les hagamos lugar para que pasen , acompañar-
les al entrar en casa, y al salir nos quitemos
el sombrero : hagamos cortesía con el pie , no
porque algún otro merezca que yo me porte
asi con él , sino porque de este modo ganaré
el afecto y favor de los hombres, y el aplau-
so del pueblo, y adquiriré aquella honra que
siempre tenemos en la boca y corazón : que en
aquella crianza consiste la diferencia del nobie
y villano, que el noble está enseñado y acos-
tumbrado á hacer todas aquellas cosas con des-
treza , el villano , como rustico, no sabe hacer
cosa alguna de aquellas.
Fie. ¿ Y á V. excelencia qué le parece de semejan»
te educación ?
Gr}\ ¿Qué me ha de parecer, sino muy buena y
digna de mi linage ?
Fie. ¿ Pues qué otra cosa tienes que preguntarme ?
Gry, Nada en verdad, ni me quedaria que pregun-
tarte , según mi parecer , si no hubiese sido la
voluntad de mi padre, que totalmente meen-
cargo , ó por mejor decir , con todo rigor me
mandó que viniese á verme contigo , para que si
hubieses alcanzado alguna cosa mas oculta , y
como si dixeramos , algún misterio mas sagrado
en esta educación, con que pudiese adquirir
mayor honra, tengas por bien comunicármelo,,
por hacerle merced, para que nuestra familia,
que ya es muy honrada y noble , subiese á mas
39© LUDOVICUS VIVES.
cum vetustate ^ et decoribus gentis nostrce con'»
tendere.
Fie. Facitius nefandum*
Gry. Nonne ?
Fie. Vel cceco esset clarum.
Gry. Itaque novi ilU homines amhulant comitati lofi'»
go asseclarum ordine , ipsi segmentati in vestid
bus , vel bomlyctni villosi intercisi , vel texti At-^
talici 5 ut nos nihil esse prce illis videamur , qui
villato vestimur ^ dissimulandce paupertatis gra-^
fia. Priemium antem hujus tui laboris , si operam
hanc navaris patti , erit , recipi te in numerum
mostree familice , et admitti ad illius gratiam , et
meam , ut procedente tempere aliquod á ncbis ac'^
cipias beneficium j sisque semper in nostra cliente'*
la ^ et qüasi tutela.
Fie. Quid potest dici amplias , aut optabiliusl Sed
cedo jam : si aperias caput , ac cedas via , et loco,
appelles blande , quam ob causam eris gratus iis,
quibuscum versabere ?
Gry. Ob eam ipsam causam , quia hcec ago.
Fie, Isthcec omnia exteriora sunt solúm signa , qute
denotant aliquid esse in animo tuo , propter quod
diligaré : nam ipsa per se nemo diligit.
Gry. Quidni diligant omnes , qui sunt honestce con^
versationis f in mea preesertim nobilitate ?
CRISTÓBAL CORET. 39 I
alto grado , porque hay muchos hombres nue-
vos, que confiados de su mucha hacienda, y que
habiendo alcanzado dignidad y honores por las
riquezas, levantaron cabeza , de suerte que aúa
se atreven á apostarlas con antigüedad y noble-
za de nuestra parentela.
Fie. Gran maldad,
Gry. ¿ No es asi ?
Fie, Hasta un ciego lo vería,
Gry. Y asi aquellos nuevos hombres pasean acom-
pañados de muchos pages , ellos llevan ricos ves-
tidos , escaqueados, ó de terciopelo, ó de bro-
cados, de modo, que respecto de ellos parece que
somos nada nosotros, que vestimos paño frisado
para encubrir la pobreza» El premio de este tu
trabajo , si haces este favor á mi padre, será re-
cibirte en el número de nuestra familia , y es-
tar en su gracia y mia , para que por el tiempo
te hagamos algún favor , y siempre estés baxo
nuestra protección y tutela.
Fie. i Qué otra cosa mayor se puede decir , ó qué
mas se puede desear? Mas dime ahora , si te
quitas el sombrero, y te retiras de la calle , y ha-
ces lugar y saludas con cortesía, ¿por qué causa
agradarás á aquellos con quienes conversares ?
Gry. Por la misma razón porque hago estas cosas.
Fie. Todas estas cosas solo son señales exteriores,
que manifiestan que hay algo en tu interior
que te hace amable, porque ninguno las ama
por sí mismas,
Gry. ¿ Porqué no las han de amar todos los que
son de buen trato y conversación , en especial
39^ LUDOVICUS VIVES.
Fie. Parum admodum es progressus , quod liceat in^
ter nos dicere , et tu te pervenisse jam arbitra^'
ris ad summum,
Gry. Nihil necesse habeo f arare mihi ¡hieras y atque
eruditionem i majores mei reliquerunt mihi , unde
vivam : quod etiamsi desit , non istis est mihi
artibus qucerendum tam ignobilibus , sed hast<e
cúspide , et ense districto^
Fie. Animóse isthuc quidem , et ferociter : quasi ve^
rdquiaesnobilisynonsisfuturushomo*
Gry. Bona verba.
Fie. Ecqua tándem parte tui es homo ?
Gry. Me toto.
Fie. An corpore , quo non differs á belluis ?
Gry. Minime.
Fie. Non ergo te foto : ratione igitur , et mente»
Gry. Quidni ?
Fie. Si hanc ergo sinis incultam , et silvestrem,
excolis autem corpus , et illi uni studes , an non
transís ab humana in ferinam conditionem ? Sed
ad id , de quo cmperamus loqui : nam hcec digres--
sio , // veliem mihi indulgere , longissime nos á
proposito abduceret. Verum quum tu cedis de uia,
et nudas caput , qualem te esse alii existimante
Gry. Nobilem , et generóse informatum , atque in^
stitutum.
Fie. Nimium durus es : nihilne domi audivisti de
CRISTOS AL CORET^ 393
entre los de mi nobleza?
Fie. Muy atrás estás , hablando entre nosotros : y
á ti te parece que ya has llegado á lo últi-
mo.
Gry. Yo no necesito de aprender letras ni ciencias:
Kiis predecesores me han dexado con que vivir :
y si me falta ^ no lo he de buscar con esas artes
tan viles , sino á punta de lanza y con espada
desembainada.
Fie, Eso verdaderamente lo has dicho con altivez
y arrogancia : como si no hubieses de ser hom-
bre , porque eres noble.
Gry, Hable vmd. bien.
Fie. g Pues en qué parte de tu cuerpo eres hombre?
Gry. En todo yo.
Fie, ¿Por ventura lo eres en el cuerpo , con el cual
no te diferencias de las bestias ?
Gry, No por cierto.
Fie. Luego no lo eres en todo tú , sino en la ra-
zón y entendimiento.
Gry, ¿ Parqué no?
Fíe. Porque si dexas á éste inculto y hecho un sal-
v^§^ > y aunas el cuerpo , y solo cuidas de él,
2 no pasas de hombre á bestia? Mas volvamos á
nuestro propósito; porque esta digresión, si qui-
siera condescender con mi deseo, nos apartaría
mucho de él. Mas cuando tú haces lugar en U
calle , y te quitas el sombrero , ¿ qué concepto
juzgas hacen de ti los demás?
Gry, Que soy noble, muy bien criado y educado.
F¡e. Muy duro eres : ¿ no has oido por ventura
394 LUDOVICUS VIVES.
animo y de probitate , de modestia ^ de modera^
tiene ?
Gry. In templo nonnumquam audivi de concionato^*
rihuf.
Fie, Quum illa ahs te vident occürrentes fieri , judi^
cant , te esse adolescentem modestum , probum,
hene de ipsis judicantem , de te autem modera^
te : qua ex opinione nascitur benevolentia , et
favor.
Gry. Explicatius id qu^so.
Fie. Huc pertinet mea ratio : si te homines existid
marent adeó superbum , ut si omnes contemneres
prte te , nadare tamen caput ^ et genuflectere ^ non
quoi ipsis is honor debeatur , sed quod te deceat :
putas tu üllum fore , qui tibi haberet gratiam^
aut te de honoris illa falsa sifnulati^e diligeret?
Gry. Quidni?
Fie. Qíiia id tu tibi prcestas , et tua gratia facis^
non illorum x quis enim judicabit se devinctum
tibi de eo ^ quod pro te ipso feceris , non pro se "i
An ego honor em eum velut mihi impensum acci^
piam , quem tu tribuis opinioni de te , non meis
meriíis ?
Gry. ha videtur.
Fie. Ergo paratur benevolentia , si illi credant sibi
honor em illum dan , non ut tu habearis comior,
ac nobilior, Istud vero non fiet , nisi eam de te
induant opiniomm , quod tu i líos esse potiores du^
cas te^ et dignos quibus tu concedas.
CRISTOS AL CORET. 395
en tu casa decir algo del espíritu , de la bon-
dad , modestia y templanza ?
Gry. Algunas veces lo oí en la iglesia á los predi-
cadores.
Fie. Cuando te ven hacer semejantes cosas los que
encuentras , juzgan que tú eres mancebo mo-
desto y bueno , que haces buen concepto de
ellos , mas de ti con moderación : de cuya opi-
nión nace la buena voluntad y favor.
Gry, Di eso por tu vida con mas claridad.
Fie. A eso voy ahora ; si los hombres juzgasen que
eres tan soberbio, que en tu comparación no hi-
cieses caso de ellos , con todo eso te quitases el
sombrero é hicieses cortesía con el pie , no por-
que á ellos se les deba semejante honra , sino
porque á ti te conviene hacerlo asi : ¿ piensas
habría alguno que te lo agradeciera , ó te amara
por aquella fingida y simulada cortesía ?
Gry, ¿ Porqué no ?
Fie. Porque lo haces por ti mismo y tu respeto, y
no de ellos : porque ¿ quién juzgará que te está
obligado por aquello que tu haces per tí mismo,
no por él? ¿Admitiré yo por ventura aquella
honra como á mí hecha, que tu haces por tu re-
putación , no por lo que yo merezco?
Gry, Asi me lo parece.
Fie. Luego la voluntad se adquiere , si creen que
aquella honra se da á ellos , no para que á ti
te tengan por mas cortés y noble. Mas eso no
sucederá , si no hacen de ti aquel concepto, que
juzgues que ellos son mejores que tú , y que
merecen que te rindas á ellos.
39^ LUDOVICUS VIVES?.
Gor, At non est ita tamen.
Fie. Quantumcumque hoc sit falsum , in eó tamen
necesse est eos fallí : alioqui nunquam consequeris^
quod tantopere expetis.
Gvy. Quce igitur erit persuadendi via ?
Fie. Facilís , modo animum sédalo advertat.
Gry. Profer quceso : nam ea de causa huc sum miS'^
sus , et eris semper in nostra clientela.
Fie. Nimis crudum est hoc pomum.
Gry. Quid tu mussas ?
Fie, Dico viam esse unicam , si sis talis , qaalem te
credi cupis*
Gry. Qui isthuc ?
Fie. Si vis aliquid calefacere , adfersne fictüm ig-^
nem ?
Gry. Non , sed vérum.
Fie. Si scinderey an pictum in tela glaiium'i
Gry. Non y sed ferreum.
Fie. Non est igitur eadem vis rerum verarum^ quct
fictarum ?
Gry, Apparet non esse^
Fie. Nec tu idem efficies simuíata móderatione ^ quoÍ
vera : nam falsa ipsa se aliquando produnt , vera
semper sunt eadem. In ficta moderatione aliquii
aliquando dices , aut facies publice , aut privatim^
quum tibi excides [ñeque enim semper te , et ubi-'
que pot eris observare^ , unde fictus dcprehendarisi
et quantum prius ignotus dilig ebare^ tantum pos^
tea c^gnitus sis odio^ et longs plus.
CRISTÓBAL COItET. 397
Gor. Pero con todo eso no es asi en realidad.
Fie. Cuanto quiera que eso sea mentira, en eso es
preciso engañarles : de otra manera nunca con-,
seguirás lo que tanto deseas.
Gry, ¿ Pues qué modo habrá para persuadirlo ?
Fie, Fácil será , con tal que atiendas.
Gry. Dilo por tu vida , porque por eso me han en-
viado aqui , y estarás siempre en nuestra tutela.
Fie. Muy verde está esta fruta.
Gry. ¿Qué dices tú entre dientes?
Fk. Digo que solo hay un modo , si eres tal , cual
pretendes ser tenido.
Gry. ¿Cómo asi?
Fie. Si quieres calentar algo, ¿traes por ventura
fuego pintado ?
Gry, No , sino verdadero y natural.
FJe. Si quieres cortar , ¿traes por ventura un cu--
chillo pintado en algún lienzo?
Gry. No , sino de hierro.
Fie, Luego es diferente la fuerza y virtud de las
cosas verdaderas de la de las fingidas.
Gry. Se ve que es distinta.
Fie. Ni tú harás lo mismo con la modestia fingi-
da , que con la verdadera : porque las cosas
falsas y fingidas ellas mismas alguna vez se
descubren , las verdaderas siempre son las mis-
mas. En ia modestia fingida dirás ó harás algu-
na vez pública ó privadamente , en que desli-
zarás inadvertidamente (porque no siempre ni
en todo lugar podrás ir con advertencia), por lo
que conozcan que eres falso: y después de cono*-
cido te aborrezcan tanto y aún mas , cuanto pri-
298 LUDOVICtJS VIVES.
Gry. Quomodó igitur mihi ipse indicam germanam
iilam animi moderationem , quem tu jpríecipis ?
Fie. Si persaaseris tibi , id quod res habet altos ^x-
se meliores te.
Gor. Meliores vero ! Ubi tándem 'í- In ccelo credo:
nam in ierra pares sunt paucissimi, melior nemo»
Gry. Sic audivi Scepe de paire , et patruo.
Fie. Multum abducit vos d cogitatione veri nomi^
num ignorantia. Quid tu vacas bonum ? Ut scia^
mus , num sit ali^uis te melior.
Gry. Quid ego scio , quH sit bonum : ex bonis esse
progenitum.
Fie. Ignoras etiam , num quid sit bonum, etjam te^
nes y quid sit melius ? Quomodó pervenisii ai com-^
parativa , quum nondum positiva didicerit ? Ipsos
autem tuos progenitores , quomodó seis fuisse bo"
nos ? Qua tu id nota cognoscis ?
Gry. Quid ? Negas tu fuisse i líos bonos ?
Fie. Non novi illas , quomodó de illorum bonitaie
possum aliquid in alterutram partem siaiuere ?
Qucero modo , qua ratione assequaris tu fuisse iU
los bonos ?
Gry. Quia ita omnes prcedicant : sed quorsum, rogo
te y pertineni tam melesice interrogat iones'?
Fie. Non sunt molesta: , sed necessariíe , ut accipias
quod ex me sciscitaris.
CRISTÓBAL CORET. 399
mero te amaban antes de conocerte,
Gry. i Cómo pues podré yo reducirme á practicar
aquella verdadera y natural moderación del áni-
mo que tú mandas ?
FU. Si te persuadieres , \o que en realidad es así,
que los demás son mejores que tú.
Gor. ¿ Cómo mejores ? ¿ En dónde ? Creo que en el
cielo ; porque en la tierra hay pocos que me
igualen , mejor ninguno,
Gryu Asi lo oí decir á mi padre y á mi tio.
Fie. La ignorancia de los hombres os aparta muy
lejos del conocimiento de la verdad. ¿Qué es \o
que tú llamas cosa buena ? Para que sepamos sí
hay alguno por ventura mejor que tú.
Gty. ¿ Qué sé yo qué cosa es buena : haber nacido
de buenos padres.
Fie. ¿ Todavía ignoras qué cosa sea buena , y ya
entiendes qué cosa sea mejor ? ¿Cómo has llega-
do á los comparativos , no habiendo todavía a*
prendido los positivos ? ¿ Mas cómo sabes que
tus mismos progenitores han sido buenos? ¿Con
qué señal lo conoces?
Gry. ¿Qué ? ¿Dices tú que ellos no han sido buenos?
Fie, No los he conocido , ¿cómo puedo decir de su
bondad alguna cosa en pro ni en contra ? Ahora
pregunto , ¿ cómo podrás conjeturar que ellos
fueron buenos ?
Gry, Porque asi lo dicen todos : ¿mas á qué fin , te
ruego, se encaminan tan impertinentes pre-
guntas?
Fie, No son impertinentes, sino precisas , para
que entiendas lo que me preguntas.
400 LUDOVICÜS VIVES.
Gry. Confer , quceso te , in pauca.
Fie. Multis esset id explicandum , cujuí iam CraS'*
sd ignorantid involveris : sed quando ita es fasti^
diosus y dicam brevius , quam res tanta dici pos-"
iulat ; defige jam oculos tuos in me , dum dis^
sero. Qui sunt dicendi eruditi ? An non ii , qui
hahent eruditionem ? Qui opuknti ? An non qui
habent opes ?
Gry. Indubie.
Fie. Qüi ergo boni% Num non ti demum , qui habent
bona'i
Gry. Ita plañe.
Fíe. Missas nunc divitias faciamus , quag non suhf
vera bona : quce si essent , multi patre tuo in^
vcnireniur meliores : et negotiatores , ac faene-'
r atores prcestarent bonitate viros bonos , et sa^
pientes,
Gry. Sic videiur y ut dicis.
Fie. Expende ergo atiente , ac diligenter , singula
eorum quce referam : an non est bonum acutum
ingenium ^ sagax ^ waturum judicium , integrum,
sanum , tum eruditio varia , et magnarum re-
rum , atque utilium , prudentia ^ exercitatio in re--
bus prcesiantibus , consiliüm , dexteritas in exe-'
quendis negotiis ? Quid tu de istis ?
Gry. Vel sola nomina videntur mihi puJchra profee^
tó , et magnifica , quantó magis res ipsce.
Fie. Age porro , quid sapientia , quid reíigio , p/V- i
tas in Deum , in patriam , parentes , necessarias,
justitia, temperantia , liberaUtas , magnanimitas^^
CRISTOÉAL CORET. 4OI
Gry. Ruégete seas breve.
Fie. Debíase explicar con muchas palabras lo que
tú tan culpablemente igoioras : mas pues estás
tan enfadado , lo diré con mas brevedad de io
que una cosa de tanta importancia pide se diga :
atiende ahora mientras dixere. ¿Quiénes se de-
ben llamar sabios ? ¿Por ventura no son aque-
llos que tienen ciencia ? ¿ Quiénes ricos ? ¿ Por
ventura no los que tienen riquezas ?
Gry. Claro está.
Fh. ¿Pues quiénes se han de llamar buenos? ¿Por
ventura no finalmente aquellos que tienen bienes?
Gry\ No se puede negar.
Fie. Dexemos ahora las riquezas á parte, que no
son bienes verdaderos: que á serlo, muchos se
hallarían mejores que tu padre: y los mercade-
res y usureros serian mejores que ios hombres
buenos y sabios.
Gry. Parece que es asi como dices.
Fie. Pondera pues con diligencia y cuidado cada
una de las cosas que te dixere : ¿por ventura no
es bueno el ingenio perspicaz y prudente , el
juicio maduro , entero y cuerdo , también la
erudición varia , y de grandes y útiles cosas, la
prudencia y exercicio en cosas de importancia,
el consejo y la destreza en executar ios nego-
cios ? ¿ Qué dices tú de esas cosas ?
Gry. Aun los nombres solos á la verdad me parecea
hermosos y grandes, cuanto mas las mismas cosas.
i Fie. Ea pues, ¿qué diré de la sabiduría , qué de
\ la religión , amor á Dios , á la patria , á los pa-
dres, amigos, justicia, templanza , liberalidad j
Dd
A02 LUDOVICUS VIVES.
contempiuT camum humanorum , eí fortis animus
in adversis : q^uii vero ista ?
Gry. V r ce st antis sima etiam.
Fie. Hac sola sunt hominis bona : nam reliqua om^
nia , quce commemorari possint , bonis , et malif
sunt communia : atque ea de causa, nec bona: qua^^
so manda seduió memorice»
Gry. Faciam^
Fie Pervelim : nam ingeriam tuum non malum
est j sed non bene excultum. Reputa igitur cum
animo tuo , an tu hoec babeas : et si habes^
qvám pática y et ea quám tenuiter : quod ubi
examinaveris acate , ac suhtiliter^ intelliges tum
dcmüm , te ncn magnis nec multis esse bonis or^
natum , ac insiructum , nec esse in populo , qui
pauciora habeat quam tu. Nam in multitudine
alii sunt senes ^ qui viderunt, atque audierunt mul^
ta , habent experimenta rerum plurimarum : alii
studiosi , qui ingénium discendo exacuunt , et ex^
pcUunt : alii capes sunt rempublicam : alii li^
benter , et dil/genter versant scriptores pro^
futuros : alii sunt seduli patresfamilias : alii
aias artes profitentur , et príestant : vel ip^
si agricolce , quám multa ex arcanis naturae íe- i
nent ? Nautce vero , cursum dierum , et nocrium,
naturam ventor um , positus terrarum , et ma^*
ris : alii ex multitudine sunt viri sacri , et r^-'
ligiosi j qui numen pie venerantur ^ ac colunt t
alii res prosperas modérate rexerunt , et forti^
ter pertulerunt adversas : quid horum tu nosti ?
'Quid exerces ? Quid preestas ? Nihil omninó, pra»
CRISTÓBAL CORET. ^0 5
magnanimidad , menosprecio de las desgracias
humanas, y del valor en las adversidades? ¿Qué
cosas son todas estas ?
Gry. Muy excelentes también.
Fie. Estos solos son bienes del hombre : porque to-
das las demás cosas que se pueden referir son
comunes á buenos y malos ^ y por lo tanto no
son bienes : acuérdate bien de esto por tu vida
Gry, Yo lo haré.
Fk. Mucho lo deseo: porque tienes buen entendi-
miento , mas no le tienes cultivado. Recapacita
en tu interior si tienes estas cosas : y si las tie-
nes, cuan pocas, y esas cuan escasamente : lo que
en habiéndolo examinado con entendimiento y
discreción , entenderás finalmente entonces que
no estás adornado ni instruido de grandes ni
muchos bienes, y que no hay en el pueblo quien
tenga menos que tú. Porque en la plebe unos son
ancianos, que vieron y oyeron muchas cosas , y
tienen mucha expetiencia<ie ellas : otros aficio-
nados á estudiar , que avivan y pulen el inge-
nio aprendiendo : otros emprenden el gobier-
no de la república : otros con gusto manejan
•los autores que les han de aprovechar 2 otros
son vigilantes padres de familia: otros profe-
san otras artes , y son excelentes en ellas .-tam-
bién los mismos labradores , ¿ cuántas cosas al-
canzan de las recónditas de la naturaleza ? Los
marjneros también entienden el curso de los
dias y noches , la naturaleza de losvi^rntos , la
situación de las tierras y mar : otros de la pie-
be>-son varones santos y píos, que honran y
^04 LUDOVICU3 VIVES.
terquam illud : nemo est melior me , hono sum na^
tus genere» Qui potes esse melior ^ qui nondum es
honus ? Nec pater tuus , nec avi fui , aut proavi
fuerunt boni , nisi hcec habuerunt , quce recenSui :
quce an habuerint ^ tu videris: ego multum dubitoi
sed si habuerunt , tu certe non eris bonus , nisi i¡^
4 iorum fias similis.
Gry. Plañe terrulsti^ et puiefecisti me : non inveni9
quod possim vel hiscere in contrarium*
Gor. Nihil horum intellexi , tenebras mibi offudisti
ante ccuhs.
Fie. Nimirüm venís ai hcec nimis durus , et longe
áiversis opinionibus infectas , et mancipatus. Sed
tu adolescens , quo te nunc tándem nomine censes
appellandum ? Dominum , an mancipium ?
Gry. Mancipium : nam si ita est , ut disseruisti , et
intelligo nihil esse verius , complures sunt serví
multó potiores , ac prcestantiores me.
Fie. Htec ne leviter degustes , confer te domum , et
solus tecum revolve , excute , perpende : quo ma^
gis versaveris , eo veriora , et certiora esse intel^
Gry. Obsecro te , adjice alia , siqua habes : nam mo-^
mentó horte sentio me adeó immutatum , ut pror^
sum videar mihi jam esse alius.
Fie. Utinam contigerit tibi, quod Polcemoni ¿biloso^h^»
CRISTÓBAL CORET. ^O^
veneran á Dios piadosamente : otros gobernaron
con moderación las cosas prósperas , y con va-
lor sufrieron las adversas : ¿qué sabes tú de estas
cosas? ¿Qué exercitas, qué haces? Nada en ver-
dad, excepto aquello: ninguno hay mejor que
yo, hijo soy de buenos padres ¿Cómo puedes ser
mejor tú , que aún no eres bueno ? Ni tu padre,
ni tus abuelos , ni bisabuelos fueron buenos , si
no tuvieron estas cosas que he dicho , las cua-
les si las han tenido tú lo averiguarás: yo mu-
cho lo dudo : mas^si las tuvieron , tú sin duda
no serás bueno si no les imitas.
Gry, Por cierto me has amedrentado y corrido: no
hallo cosa que aun pueda decir contra eso.
Gor, Ninguna de estas cosas he entendido , todo
me has ofuscado.
Fie. Porque vienes aqui muy duro y rústico para
estas cosas, é inficionado y esclavo de opiniones
muy diferentes. Mas tú, mancebo, ahora finalmen-
te ¿cómo quieres que te llamen, señor, 6 esclavo?
Gry. Esclavo : porque si es asi como tú has dicho, y
entiendo que no hay cosa mas cierta, hay mucho*
esclavos mejores , y que valen mas que yo,
FJe» Para que estas cosas te se impriman bien , retí-
rate á casa , y repásalas á tus solas, examina y
piénsalas bien : cuanto mas las exercitares , en-
tenderás que son tanto mas ciertas.
Gry, Añade por tu vida si tienes algunas otras co-
sas : porque en el espacio de una hora conozco
me he mudado tanto, que absolutamente me pare-
ce que no soy el que era antes.
Fie. Ojalá te aconteciera lo que al filósofo Polemon.
40 6 LUDOVICUS VIVES.
Gty Quid lili contigu'í
Fie, una Xenocratis oratione, ex nequissimo^et per^^
ditissimo ^factusest sapientice , ac virtutum' (ym-*
nium stuíiojissimus , evasitque magni nominis
phihsophus j et Xenocratis in academia successor^
Sed tu y mi fili , ubi aperte cognoverií , quantum
tibi aú bonitatem desit [qaod aliis multis supe-^
rest^^ere , et ex animo cedes aliis y et ineis ho'*
norabis borntatem^ qua vides illos ornatú-y , té au^
tem catere, Jam^ et ex reputatione tui ipsius^vi^
lesees tibi , ac sordebis , adeó ut nemini occurras
tam abjecto , contemptoque y quce non tibi ántepO"
nat conscientia tuce mentis , non enim adduci pote'"
riSyUt creáas quemquam esse pejorem te^ nisi quod
illius malitia . et nequitia protulit se foras^taa
delitescit cautius»
Gry. Quid tum sequetur ? •' ^^'■''
Pie. Hiiec si feceris , veram ipsam , soUdamqm in"
genuam educattonem^ atque urbanitatem , sku-^ ut
nunc ioquimur, auliafatem asseqtiére : eris gratas^
et chaTUS ómnibus : sed id non jam magni facies :
' eris autem [quod unice tum tibi erit curce) gratus
De o immortaíi,
PRiEC E PT A EDUCATIONÍS.
Budaus ^ Grympher antes.
Bu. Quoenam est isthcec tanta , et tam súbita mu-^
tatio ? ínter Ovidii metamorphoses posset re-
ferri.
CRISTÓBAL CORJiT. 4©?
Gry. «Qué le aconteció ? ^^ ,
FU. Con sola una oración de Xenoctates que oyó,
de hombre muy malo y perdido, quedo muy afi-
cionado á la elocuencia y todas las virtudes, y sa-
lió excelente filósofo , y fue sucesor de Xenocra-
tes en la escuela. Mas ni , hijo mió , luego que
conocieres cuánto te falta para ser bueno (que a
otros muchos sobra), con todas vetas darás la
ventaja á los otros , y en ellos honraras la bon-
dad con que á ellos les ves condecorados, y que a
ti te falta. Y entonces del conocimiento de ti
mismo te tendrás en poco , y te desagradaras á ti
mismo . de modo que á ninguno encontraras tan
abatido y menospreciado , á quien no anteponga
á ti tu conciencia: porque no podras persuadirte
que creas hay otro peor que tú , solo que su ma-
licia y maldad se manifiesta ella misma, y la tuya
se oculta con cautela.
Gry. 3 Oué se seguirá de ahí ?
Fie. Si hicieres estas cosas conseguirás la misma
educación y urbanidad verdadera, solida y legi-
tima, ó según decimos ahora, cortesía palaciega :
darás gusto á todos, y te amarán : pero no cuida-
rás ya muchode eso: mas seras (de lo que solo
cuidarás entonces) agradecido al Eterno Dios.
LOS PRECEPTOS DE LA EDUCACIÓN.
Budeo, Grinferantes.
Bu. jQué tan grande mudanza , y tan repentina
es esta ? Podia ponerse entre las transformacio-
nes de Ovidio.
40 8 LUDOVICUS VIVEÍ.
Grytn- In pejusne , an in meiius ?
Bu. Inmeliüs y mea sententiái siquidem ah exterio-
re cuUu , gestu , ver bis , actionibus , bonam men^
tem licet cestimare , ac colligere.
Grym, Est ergo quod mihi possis gratulari , soAalis
. jucundissime*
Bu. Ego vero y et gratular tibi , et ut per gas exhor^'
tor^ magnaque in dies bonte istias frugis ut capias
incrementa^ Deum^ ac Divos omnes aomprecor» Sed
amaleo ^ ne invideas familiari tam charo , artem
adeó^prcestanrem y ac praecíaram^ quce brevi tem"
pare tantum humano pectori probitatis instillet.
Gxym. Ars , et fons rivi hujus uler rimas est Flexi^
huluf , si eum nosti,
BU' Quis non norit virum , ut á patre , et ntajori-
bus niiu audivi , ingentis pruihmics ^ ai que usús
rerum ^ huic civitañ non notum moió ^ sed cha^
rum , et in paucis ve7íerahilem ^ O te felicem ^ qui
illum propias audiveris , et síf cam eo familiar ¡^
iier versatus , unde tantum reíukris frucíüs aí
rectam compositionem motum.
Grym. Quanfó tu feücior^ cui h<^c domí nascuntur^
quoi ajunt , et potes nnn semel, aut iterum^ ut egOy
sed quotiuie , quoties libuerit , taUm patrem au^
diré y maximis , et utiiissimis de re bus sapienter
dissereruem.
Bu. Omitte nunc ista : de te ^ et Flexibulo procedat
sermo instituí us*
Gryra. Taceamus igitur de patre tuo , quando ita
est tibi cordi i redeamus ad Flexibulum , «i*
CRISTOS AL CORET.^ 4°9
Grym. i Por ventura en peor ó mejoi ?
Bu. En'mejor, según entiendo : puesto q"e«e pue-
de pensar y colegir la buena intención del ex-
terior ttage , semblante , palabras y «bras.
Grym. Bien puedes darme la enhorabuena , amado
amigo mió. , , .
Bu. Y?, en verdad, no solo te doy el parabién, sino
que te suplico que prosigas , y ruego a Dios y a
todos sus Santos , que de cada día vayas de au-
mento en ese tu bien vivir. Mas te ruego quieras
decir á un tan querido amigo tuyo el aite tan
excelente y noble, que derrama tanto bien en el
corazón del hombre en tan breve tiempo.
Grym. El arte y oiígen de este arroyo muy abun-
dante es Flexibulo , si tá lo has conocido.
Bu. i Ouién no conocerá aun hombre de grande
prudencia y experiencia de cosas, no solo cono-
cido en esta ciudad, sino que también estimado
y digno de singular respeto, según lo oi decir a
«i padre y mayores ? O dichoso tá , que le oíste
mas de cerca , y que has tratado con él familiar-
mente , de donde has sacado tanto íruto para la
buena compostura de costumbres.
Grym. Cuánto mas dichoso eres tú , cuya casa es
madre de estas cosas, como dicen , y puedes oie
á un tal padre , que trata de cosas muy grandes
y útiles con discreción , no como yo una u otra
vez , sino cada dia cuando quisieres.
Bu. Dexa por ahora esas cosas : pase adelante la
conversación comenzada de ti y Flexibulo. _
Grym. Dexemos pues á tu padre, ya que asi lo quie-
tes: volvamos á Flexibulo : no hay cosa mas duU
41 P LUBOVICUS VIVES,
hil viri ilUus sermone dukiuí , nihil consiUis cof"
datius ^ nihil prcecepis gravius ^ frudentius , san»
ctius. Itaque gusta hoc , quem mihi Ule de se prce^'
buit y aucta^ et incensa est mihi mirum in modum
sitis hauriendi ex tam dulci fonte sapientiae. Nar^
rantj qui orbem terrarum describunt , fontes esse
admirahilis ingenii^ ac naturce , alias inebriare^
alias ebrietatem tollere , alios stuporem immittere^
alios somnum : fontem huno hane ego vim habe-^
re sum éxpertus , uf ex bruto efficiat hominem , ex
perditOy et nequam frugi y ex homine angelum.
Bu. Possemne et ego ex eodem fonte aliquid ve¡ ex^
tremis labris deiibare ?
Grym. Quidni possis ? Domum tibi , ubi habitet^
eommonstrabo.
"Bu* Isthüc quidem alias z tu vero inter deambulan^
dum {^aut assideamus , si lubet) aliqaot mihi refer
ex illius prneceptionibus y quas óptimas esse ^ et
potissimas censeas»
Grym. Eqmdem recensebo lubens ^ cam ut tihi gfcí^
tifker^ €t prosim , // queam : tum ad meam re^
cúrdationem, Primum omnium docuit me , deberé
unumquemque non magnifice de se sentiré, sed mO'
derate , seu verius demisse : hoc esse optimce edu^
eationis , ac verce comitatis solidum fundamen^
tum , ac proprium, Hinc navare operam , ut
animum excolat , atque exornet cognitione rerum^
scientia , et exercitamentis virtutum i alioqui ho"
tninem non hominem esse , sed pecus \ rebus sa-
^ris interesse cum máxima attmtione^ et revé"
CRISTÓBAL CORET. 4II
ce que la conversación de aquel hombre; no bay
cosa mas cuerda que sus consejos; ninguna cosa
mas grave, mas prudente y mas santa que sus
; .preceptos. Y asi , con el gusto que me ha dado
*•» de oirle se me ha aumentado y encendido mucho
la sed de beber de tan dulce fuente de sabiduría.
Dicen los que hacen descripción del orbe , que
hay fuentes de admirable calidad y naturaleza,
que unas embriagan, otras quitan la embriaguez,
otras causan estupor^^^otr^s^sueño : yo he expe-
rimentado que esta fuente tiene esta virtud, que
de bruto hace á uno hombre ; de perdido y ma-
lo hombre de bien ; de hombre ángel.
Bu. ¿Podría yo también por ventura beber algode
U misma fuente , aunque fuese muy poco ? ^ ^
Grym. ¿ Porqué no has de poder? Yo te enseñaré
la casa en donde vivé.
Bu. Eso será en otra ocasión: mas paseando (ó
sentémonos si te parece ) dime algunos de sus
documentos, que juzgues son los mejores y mas
principales.
Grym. Yo te los diré en verdad de buena gana , no
solo para darte gusto y aprovecharte, si puedo;
sino que también para acordarme de ellos. Lo
primero de todo me enseñó que cada uno debe
sentir de sí, no honoríficamente, sino con mode-
ración , ó por mejor decir , humildemente , que
este es ei fundamento firme y propio de la edu-
cación, muy buena y verdadera cortesía. Que pon
eso debe procurar cultivar y adornar el enten-
dimiento con el conocimiento de las cosas, cien-
cia y exerciciü de virtudes : que de otra manera
412 LUDOVICUS VIVES.
rentia. Quidquid illic sive audias , seu videaf,
existimare magnum , admirabile , divinum^ et quee
captum tuum exuperent. Crebro te Christo com^
mendare precibus , in illo spem , et fiduciam tuam
omnem collocandam^ Parentlbus obsequentem se.
pr^bere : inservire illis , ministrare , et quacum^^
que valeat , commodare , prodessé , adjuvare. Ma-^
gittrum colere, ac diligere tanquam parentem , non
corporis , sed ( quod amplias est ) mentís sacerdO'*
tes Domini rever sr i , illorumque doctrince audien^
tem se exhibere : qui referunt nobis personam
apostolorum , atque adeé Domini ipsius. Senibui
assurgenium , caput nudandum , atiente illas aus^
culiandum : d quibus ob diutinum usum rerum col'*
lecta sit prudentia, Magistratus honorare , illiS"
que altquid imperantibus dicto es se audientem^
quibus cura nostri a Deo est commissa. Viras
magni ingenti , magnae eruditionis , probas sus^
picere^ admirar i ^ caleré i bene illit cupere, et ami^
citiam illotüm ^ ac familiaritaiem ^ expetere ^ ex
qua magni fructus repartentur^ et is potissimum,
ut símiles eorum evadamus. Deníque iis qui sunt
in dignitate , deberi reverentiam : idcirco impen^
dendam es se líber aliter^ ac libenter. Quid tu de
bisce pr^eceptis dicis ?
Bu. Med quidem smtentia deprompta es se ex di*
vite quodam prudentice promptuario. Sed dic
mihi , an non sunt multi ad dignitatem evec»
ti homines indignissimí , velut sacerdotes non
respondentes tanto titulo ^ et magistratus pravi,
CRISTOS AL CORET^ 4I3
el hombre no es hombre , sino bestia : que debe
asistir á las cosas sagradas con grande atención
y reverencia. Que pienses, que cuanto allí oyes
ó ves es sagrado, admirable y divino, y que son
cosas que exceden tu capacidad.Que te debes repe-
tidas veces encomendar á Jesucristo con ruegos,
que debesponerenéltodatu esperanza y confian-
za. Ser obediente á los padres: servirles, asisiiries,
y cuanto fuere posible , hacerles bien , serles de
provecho, y ayudarles : respetar y amar al maes-
tro como á padre, no del cuerpo, sino ( lo que es
mas) del ánimo. Reverenciar los sacerdotes del
Señor, y obedecer su doctrina : que nos represen-
tan los apóstoles , y aun al mismo Cristo. Que
se debe hacer cortesía á los viejos : quitarse el
sombrero, escucharles con atención ^ que con el
largo uso de las cosas han adquirido la prudencia.
Honrar á los magistrados, y cuando mandan algo
obedecerles, á quienes Dios ha encargado el cui-
dado de nosotros. Atender, admirar y reverenciar
á los hombresde grande ingenio^ erudición y bon»
dad: desearles bien, y desear su amistad y fami^
liaridad, de la cual se sigue mucho provecho; y
eso en especial para ser como ellos. Finalmente
que se deben reverenciar los que tienen alguna
dignidad: por tanto que se les debe dar con to-
da cortesía y de buena gana. ¿ Qué dices tú de
estos preceptos?
.Ba. Que se han sacado, según entiendo, de un rico
tesoro de prudencia. Pero dime, ¿ no hay muchos
muy indignos constituidos en dignidad , como
son los sacerdotes que no corresponden á tan
grande nombre , y malos magistrados , y viejos
414 LUDOVICÜS VIVES.
et senes stulti ^ ac deUri'i Qu/d ifuaern de his sen-*
tiehat Flexibulus'i dn^aiem erse honor e prfse^
quendos , quo f miares ?
Grym. Non ignorabat Fhxihulus es se tales non pau^
eos : sed non concedebuf cctati nostrcc ^ ut nos in^
ter ejusmodiy et alios poneremus discrimen : non^
dum tantum es se nactos nos vel ingenii^ vel pru-^
denti<e , ut id possimus dijudicare : eam censuram^
et sapientihus esse viris relinquendam ^ et iis^
quibus illorum est régimen ccmmissum*
Bu. Recte hoc quidem , ut videtur»
Grym» Addebat , non de l^ ere adule scentem in ^u^
dando capite knium esse ^ fion in jiectendo ge*
nu , non in unoquoque honor i fice appellando , non
in comi sermone y ac moderaio. Non decerg
multum loqui apud majores nata , aut superio^
res : id enim alienum esse á reverentia illis de-*
hita : sed tacitum illos auscultare , et ab eis
haurire pruientiam , cognitione'n rerum varia-
rum , rectam , atque expeditam loquendi ratio"
nem* Brevissima est ad scientiam via , audien»
di diligentia Frudentis ^ et ingeniosi esse y de
rebus jud/care : uniurcujusque ^ de eo quod pro*
be novit : ideoque negabat ferendum esse ado-'
lescentem , ad pronantiandam , ac definimdám
proclivem i deberé illum in statuenio ^ aut judi-
cando , de re q^uantumcumque levi , ac exigua^
esse cunctabundl^m y seu potius íimidaw ^ cons-
cium videlicet stíice ignoranticc» Quod si in judi-*
ció de re qualihet par est adoiesceniem esse talem:
quid fist de litteris , de discipUnis , de kgibus
CRISTÓBAL CORET. ^^ T
necios y caducos ? ¿dime por tu vida , qué sea-
tia de estos Flexibulo? ¿Por ventura que se de-
bían honrar como los mejores?
Grym. Bien sabia Flexibulo que habia mtíchos se-
mejantes : pero no permitía á nuestra edad que
hiciésemos diferencia entre estos y los otros:
que nosotros todavia no teníamos tanto juicio
ó prudencia , que podamos juzgar eso : que ese
juicio se habia de dexar , no solo á los hombres
sabios , sino también á los que se ha encargado
el gobierno de aquellos.
Bu. Bien va esto en verdad , según parece.
Grym. Anadia , que el mancebo debe ser pronto
en quitarse el sombrero , en hacer cortesía , sa-
ludar á cada uno con el respeto que merece,
hablar con afabilidad , y poco. Que no con-
viene hablar mucho delante de los mas ancianos
ó superiores , porque eso es cosa agena de la
reverencia que se les debe : sino escucharles sin
decir palabra, y aprender de ellos la prudencia, el
conocimiento de diferentes cosas, el buen modo
de hablar , y con expedición. El camino para la
ciencia mas breve es el cuidado de oir. Que al
hombre prudente y de aventajado ingenio toca
juzgar de las cosas : á cada uno de aquello
que tiene bien conocido : y por eso decia
que no se debía sufrir el mancebo fácil para
hablar y resolver: que él debe ir despacio, ó por
mejor decir , con recelo en resolver ó juzgar de
alguna cosa , por leve ó pequeña que sea ; es á
saber, conociendo su ignorancia. Pues si con-
viene que el mancebo se porte de este modo
^^5 LUDOVICUS VIVES.
fatriis , de tribus , de ritihus , atque instituiis
majorum ? De quibus non soíum scntentiam ferré
juvenem , sed nec disputare , aut vocare in qu^s^
tionem sinebat Fiexibulus: non cavillari, non
rationem reposcere , sed tacita , ac modeste obtem-^
petare : quod dictum Plaionis authoritate fulcie'-
bat , magni in sapientia virL
Bu. Quid sismtleges, aut mores pravi ^ iniqui,
et tyrannici ?
Grym. Ídem et de hoc Fiexibulus disserebat, quod de
senibus. Non ignoro equidem , aj¿bat Ule , multos
esse receptos in civitate mores parum probabileSy
sanctas esse leges , aliquas iniquas : sed tu impe^
ritas , inexpertas rerum vitce , quomodó id cense-*
bis ? Nondum eó pervenisti eruiítione , et usa re^
rumy ut de eo possis statuere: fortasse qu^ tua est
ignorantia , vel animi libido, improbas esse leges
judie abis , qu<e sint rectissima^ , et magno consiliú
statutce : rursum vero óptimas , quas ju¿tum esse
abrogare: sine iths de iis inquirefe, disputare^
definiré , qui causam queunt de singulis probable
lem reddere : tu id non posses.
Bu. I/a est plañe. Per ge ad alia. _
Grym. Nullum esse dicentius , aut gratiosius ado-
CRISTOS AL CQRET. 417
en juzgar de cualquiera cosa; ¿qué 3erá de las
letras , ciencias , leyes de la patria , usos, cos-
tumbres é institutos de los mayores ó antepa-
sados? De las cuales cosas no solo no per-
mitía Fiexibulo que el mancebo juzgase, pero
que ni aun disputase ó propusiese : ni fuese
cabiloso , que no pida la razón , sino que obe-
dezca con silencio y modestia : el cual dicho
confirmaba con la autoridad de Platón, hom-
bre muy sabio.
Bu. 2 Y si las leyes ó costumbres son malas , in-
justas y tiránicas?
Grym. Lo mismo decia también Fiexibulo en or-
den á esto , que de los viejos. No ignoro ea
verdad , decia , que en la ciudad se han admi-
tido muchas costumbres poco probables , que
hay leyes santas , algunas injustas : mas tú, ig-
norante , sin experiencia de las cosas de esta
vida ,¿ como lo juzgarás? No has aún llegado
con la inteligencia y uso de las cosas á tal esta-
do , que puedas juzgar de ello: quizá , según tu
ignorancia ó pasión desordenada , juzgarás que
las leyes son injustas , siendo muy justas y pues-
tas con grande consejo : y al contrario , que son
muy buenas las que fuera justo se aboliesen :
dexa que hagan pesquisa , disputen y determi-
nen de esas aquellos que pueden hacer la causa
de cada una de ellas probable : tú no lo podrías
hacer.
Bu. Asi es en verdad. Pasa adelante.
Grym. Que no hay prenda mas decente y graciosa
para «1 mancebo , que la vergüenza ; ni cosa
£e
4lS LUBOVICUS VIVES*
lescenti ornamentum , quám verecundiam t ni^
hil impudentia tetrius , aut invisius. Magnum
es se ceiati nostríc ah ira fériculum : ab ea nos
ad tur pe s act iones cerripi , quarum pauló post
gravissime posniteat* Multum itaque esse €um
illa luctandum , quoad omninó prosternatur^
ne nos ipsa prostérnate Otiosus homo , saxum j
tnale occupatus , heUua ; bene occupatus , veré
homo. Homines nihil agendo , male agere dis^
cunt. Cibum , et poium metiendum naturali
desiderio famis , aut siiis , non gulosiíate , aut
prava libidine infarciendi corporis. Quid po^
test dici tetrius , qudm haminem ea ingerere in
suum Corpus , edendo , et bibendo , qute exuant
illum humana conditione , transferant in bel--
iuinam ^ cita etiam in stipitem ? Compositio
vris , et cuncti corporis , quemadmodum animus
sit intus habitus , loquitur. Sed ex universa
exteriore facie nullum animi speculum ajebat es^
se certius , qudm oculos : ideóque convenire , //-
ios esse sedatos , £t quietos , non elatos , nec
dejectos , non mobiles , sed neo rigentes : faciem
ipsam non in torvitatem , nec ferociam compo^
sitam , sed ad hilaritatem , atque affabilitatem»
Sordes ^ et cbsccenitates adesse decet á vestitu,
victu 5 conviciu , sermone» Sermonem nostrum , nee
arrogantemy ac pavidum, nec vicissim abjectum^
et ajfoeminatum voiebat esse : simplicem autem^
et nnnime captiosum , non detortum ad pravas
interpretat iones : nam id si fiat , nihil erit tu^
tüm loqui , et frangitur generosa loquendi in^
doles stultis p ac ineptis cavillis. Manus^ quum
CRISTÓBAL CORST. 4T9
maS: £64 ó aborrecible, que la desvergüenza,
Qtt^ la ira es muy peligrosa á nuestra edad :
que ella nos conduce á torpes acciones , de
las cuales de allí á poco nos pesa. Y que asi
debemos luchar con ella fuertemente hasta
derribarla por tierra , para que ella no nos
derribe. El hombre ocioso es una piedra^ el
mal empleado , bestia^ el bien ocupado es
verdaderamente hombre* Los hombres ociosos
aprenden á hacer mal. La comida y bebida se
ha de medir con el apetito de la hambre ó
sed, no con la glotonería ó con el desordena-
do apetito de embutir el cuerpo. ¿Qué cosa s<i
puede decir mas fea que meter el hombre en su
cuerpo, comiendo y bebiendo, aquellas cosas que
le despojan de la humana naturaleza , y le ha-
cen bestia ó también tronco ? La compostura
del rostro y de todo el cuerpo muestra la dis-
posición interior. Pero decía que de toda la faz
exterior no hay espejo mas claro del interior,
que los ojos: y que por eso conviene que
sean apacibles y quietos, no altivos , ni del
todo baxos ; no inconstantes , ni tampoco mi-
ren de hito en hito: que el semblante no de-
be mostrar ceno ni fiereza , sino alegría y afa-
bilidad. Que conviene guardar limpieza y pure-
za en el vestido , en la comida y en las pala-
bras. Quería que nuestras palabras ni fuesen so-
berbias , ni tímidas , ni tampoco baxas y afemi-
nadas ^ sino sencillas , y de ningún modo enga-
ñosas , ni interpretadas en mal sentido :p^or-
que si asi sucede , no habrá palabra segura de
420 tUt>OVXCUS VIVES?.
verba f acimut , non j act andas ^ non capuf qua--
iiendum , non crispandum latas , non vultum
cdrrugandum , et distorquendum , noH pedes
agitandos. Mendacio nihil dicebat esse tetrius^
nec aliud aequ^ abominabaiur. Intemperantia fa--
cit nos belluas , mendacium diabotos ^ veritas
semideos i á Deo naiam esse veritatem y á dia^
li>lo mendacium : nec est aliud ad vit<e comniU"
nionem perinde damnosum. Multó justius debe-*
re ab hominum consortio pelli mendacem ^ qudm
qui est furatus y aut qui aliquem pulsavit y aut
adulteravit numum^ {¿uce enim esse potest y vel
rerum y ac negotiorum contractio y vel consocia'*
fio sermonum cum eo y qui aliud loquitur y aliud
stntit ? Cum reliquis vittorum generibus ^sse
potest aliqua , cum hoc nulla. De sodalitatibuSy
et amicitiis adokscentum multum Ule loqueba-
tur y et accurate y non exiguum id esse momen"
tum ad probitatem , aut flagitia nostr<e cetatis :
transite ad nos amicorum nostrorum y et soda-'
lium mores , tamquam contagia , et tales nos
fere fteri , quales ii sunt , quibuscum versemur :
idcirco eam in rem magnam esse diligentiamy
atque operam navandam. Nec permittebat no^
, kis y ut ipsi amicitiaSy , et familiaritates dilige^
remus y sed ut á parentibus , aut ma^istris , aut
educatorihus nostris delectas y et traditas accipe^
remus , et coleremus : tilos ratione duci in eli^
gendo V nos autem rapi prava animi aliqua cu-
piditate y vel libidine : quod si quo casu in neces-^
' 4k^iims inciderimus inútiles 9 aut masías f á su--
CRISTOS Al CORET. 4! I
qué fiar , y se pierde el castizo y verdadero gé-
nero de hablar con las necias c inútiles cavila-
eiones* Cuando hablamos , no hemos de mover
^. Jps brazos, la cabeza, ladear el cuerpo, arrugar
^j^Ja ^Éir^ar^ ni volverla háeia otra parte, ni menear
los pies. Decía que no habla cosa mas fea que la
mentira , ni aborrecía tanto otra cosa. La des-
templanza nos hace bestias , la mentira diablos^
la verdad casi dioses: que -Dios es padre de la
verdad, el diablo de la mentira: ni hay cosa tan
dañosa para el común vivir. Que es mas justo se
destierre de k compañía de los hombres el men-
tiroso , que el ladrón , ó el que dio algún golpe á
otro, ó fabricó moneda falsa. Porque ¿qué con-
cordia de las cosas Ó conformidad de palabras
puede haber con el que dice una cosa, y siente
•r^Wtra ? Con los demás géneros de vicios puede ha-
^^ber alguna, con este ninguna. Muchas cosas decia
)él, y con cuidado , de las compañías y amistades
^-délos mancebos, que hace mucho al caso para la
bondad ó vicios de nuestra edad; que sé nos pe-
gan las costumbres de nuestros amigos como pes-
te, y que somos tales de ordinario, cuales aque*-
llos con quienes tratamos : que por lo tanto se ha
de poner en aquello muchísimo cuidado* Ni nos
permitía que nosotros mismos hiciésemos elec-
ción de amigos, sino que recibiésemos y respetá-
semos los que eligieron , y nos dexaron nuestros
padres, 6 maestros ó ayos : que á ellos guia la ra-
zón en la elección, mas á nosotros nos arrastra
alguna mala pasión ó deleite : que si por algún
caso nos encontrásemos con amigos inútiles y no-
4*1 tÜDOVICÜS VIVES.
periore authorhate admonités , abjicereith^ qüam*
primum oportere. Dicebat Ule quídem mm alia
permulta ^ magna sane ^ atque admirdbilia ^ tum
hcec ípsa dijfusius ^ et exactius. Sed hcec erat
propemodum de recta adolescenüce éduvatíone
summa» * '
F I N I S.
h£fc:^;;jv
^ch
■?f.r»'íii
Augüstinus S alesna % Sdor. ' Tdéol.
Doctor ^ ad S. Baritholom/eum Sa--
cerdos^ Archiepiscopi Valentini con-
sulto ibidem OEconomas 5 Historio^
, gráphu^ Faléntinus ^Bcé probis ado-
lescentibus. .; :.l^:.^-
S, P.
PetruS' Mota , compttitensis , A ntonií Nebtis*
sensis auditor , cum praesentem VIVÍS CoUo^
quiorum HbHtum^ annó 1548. Lugduni edidisser,
(Valentiae recusum auno 1 578. adjeeta modestissi-
mi Vivís '^^ffigie , quam Petrus á Huete cosevus
eruerat , éx quarsuam hic ¡n limine expressis quin-
tan hüjus editionis Typogr.) nihil aliud in eo inve-
CRISTÓBAL CORET. 4>5
civos, habiéndonos avisado autoridad superior,
conviene los dexemos luego. Decía él en verdad
otras muchas cosas , no solamente grandes y ad*
mirables , sino aun estas mismas con mayor ex-
tensión y mas difusamente. Mas este era como
compendio de la educación de la juventud.
F I N.
nisse professus est quam eleganti» latinae flosculos
ex clarissimis quibusque auctoribus excerptos,^et
quod JESUM Christum ipsum vel certe óptimos
mores , et probam , imó sanctam educationem non
saperet. Iccircó agere non destitit cum iis qui gram-
maticam docendi munus obirent, ut diácipulis suis
exponere vellent , darentque operam , ne pueri
cum audirent modo , sed ediscerent etiam. Pleri-
que tamen grammaticae professores , cum libelli e-
narrationem ccepissent , sed ab inccepto destitissent
obdifficilem vocum intelligentiam, Cl. Motta dic-
tiones aliquot per singula Colloquia adnotavit,
quae interpretatione indigebant , vel quarum elu-
cidatio non ita facile esset obvia. Annotationes is-
tas non subjicio , quia eas metaphrasi suae jam in-
seruit Cl. Coretius institutor meus amantissimus ad
annum usque 1723. quo in philosophicis disciplinis
Petro Solerio acutissimo academias Valentinas An-
tithomistas , me (sed qui fotiora semper probavi , ut
vult Apostolus) tradidi instituendum : post alus se-
4^4 XUDOVICUS VIVES.
verioris sübselii , sed ejusdem academia* docforí-
bus-, puta Paschasio , et Ándreae Sala , Thomae Na-
varro , Ludovico Rogerio, et Ascensio Sales prícpo-
sitií. Palaiyrenus, in , de vera imitatione Ciceronify
pag. 99. suo lusorio opúsculo , quod mox subji-
ciam^quse VIVES meus de ludis pr^etermiseíat,
tantispersuplevit. JoannisRamireziiiwd/V^m, eorutn
quáe in volumine colloquiorum VIVÍS continentuc
ex latino sermone irt vulgarem hispanum iransia-
tum in gratiam adolescentum , postea sistam. Su-
pererát, de duabut viíí ^rcetoriif Valentinis , uti hic
eram poliicitus, pag 237. verba habere.At mittere
constituid cum omnium manibus teratur Declaraiio
Columna Hadriani^ Valentiae erutae ann. 1766. ¡bi-
demque excusae, ubi hocargumentum expendí. Dix-
sertaiionem vero , in levem et elatum D. Josephum
Torre de Cuellar , qya Valentinis eniditís easdem
pías prietorias demonstravi 31» Oct* ejusdem ; in
bibliothecá hac Dominicanorum reposui , legetque
qui cupiat , tom. 41. var. MSS. in fol. Plúteo VíL
et VIH, Válete, adolescentes praestantissimi, et me
amate, Valentise Edetanorum , XIV. Kal. Febr.
Ann. M. DCC. LXVill.
LO DE PALMIRENO
es como se sigue.
áíguense algunos juegos que Luis Vives se ha ol-
vidado en sus coloquios.
Ludus pyramidúlarum aut trunculorum , los birlos^
Echemo s los birlos hacia el truco ó bola ^y^l 2^^
4*5^
esté maf cerca juegue primero.
Jaculemur ád globutn pyraraidas , et propinquío-
- res primi ludant.
Junto estamos , globo cohaeremus.
Parad los birlos ^ erigite pyramidas.
Nú están bien puestos , non aeqüis spatiis coUoca-
tas sunt.
Dexad pasar Ja bola^ dichoso soy , cuatro he derri^
hado , cávete á globo, fortuna mihi favit , deje-
ci quatuor» >
Quien gana primero , pierde postrero.
i Fortuna solet eos aversari^ quibiis principio blan-
dior arrisít. ^ .
No paséis el pie de la raya de la bola.
Fige pedcm ia vestigio globi. jo-av-^
No tires recio ^ pero haz que poco á poco la húk
entre.
Ne jaculare valdé, sed fac, ut globus sensitn re-
\ pat in aream»
Mal haya aquella piedra que me estorbo.
Deus perdat silicem illum^ nam me longé repu*
iit.
Papai septem deturbabit ? Hic dejecit quinqué , &c.
Salgamos al campo y jugaremos á la bola,
Exeamus in agrum suburbanum , ut globis missi-
libus nos eijerceamus.
Empusae ludus 5 es cuando los niños juegan á andar
con un pie vn grande trecho.
Musca 32nea , tapan ú uno con un bonete y y él va büS'-
cando j y danle con los talabartes en las espaldas
hasta que él toma alguno.
Equuleus depressus , caballico cuanto vaks^ no pasa
426
barbado. Varro , et Maturinus Corderius,
Certemus olla pertusa, juegan con una olla quebra^
da , dándole de mano^h mam , y al que la quic^
hra castigante, "
Solea detrita , el juego del zapato»
Liidus clavae, en aldeas de Aragón la chueca»
Saltare cum crotalis , alii volunt cum crepítacu-
lis , danzar con castañuelas.
Ludere tesseris , jt*gar á dados.
Ludus latrunculorum, esquaques ^ ó axedrez,
Versus, rengleras de tablero»
Reges. \
Reginae , las damas.
Equites , los caballof.
Cyclopes , los roques.'
Centauri , alfiles.
Pedites , '¡peones.
EL ÍNDICE DE RAMÍREZ
es el siguiente.
A
Abecedaria talelld ^ la cartilla.
Acapna ligna , lena que no humea.
Acerosus , granzoso.
Acetosus , avinagrado.
Acicula , el clavillo d^ la hebilleta*
Adventorium frandium^ antlpodid por la entradat;
Adventores , forasteros.
JEdilis ^ el fiel executor.
JEstuarium , hervidero de agua*
4^7
Ahenum^ la caldera.
Alveolus , el tablero para jugar á ios dados.
Amylum , almidón.
Anaclinterium , lugar para dormir entre dia.
Ancón j el codo.
AngiportuSy2íd2itve.
Amilenay pretal común de bestias sin labores,
Aníice , el copete de los cabellos.
Anthereon^ la papada debaxo de la barba.
Anulas , aldaba* ^^^^•^'^^ — . íjhj cL
Apyrotumy frasco par!i enfriar vino, '
Aquilas , aguileno.
Aquiminarium , aguamanil.
Arabias tibicen y malo de comenzar , y peor de
acabar.
ArchitricUnus , el refitolero.
Arieto , topetar.
Armas , el espaldar.
Aromataria taberna , tienda de especería.
Artolagamum , hojaldre.
Adstrigmenta exarm at a ^ agujetas sin cabo.
Asturco , haca ó caballo trotón.
As fula , astilla.
^í/¿?ní^j ef C¿?ri¿/íi¿^/', son los que tienen los me-
dios Cuerpos de hombres , y los medios de mu-
geres de piedra , á manera de pilares que susten-
tan el edificio. Vitruvius.
Attalicus textus , forte dicitur terciopelo alcacho-
fado.
Autopyron , todo harina de trigo.
Auxilia , puchero.
428 V
B
Baculüs ^ el bastón.
JBatalarius , ya provecto. ^
Batiltum , badil.
Bibulus , que se pasa ó cala como papel.
Bomhycina levh , vestidura de raso.
Bombycinum vtllosum intercisum , forte , terciopelo
aceituni , ó damasco.
Bosimuj nasas , nariz muy remachada.
Brechma , la mollera de la cabeza.
Bubula salita , cecina de vaca.
Buccea , el bocado.
Buccula , la babica.
Bulimia , grande hambre.
C
Cacabas , el caldero.
Calculas y el tanto.
Calantica , garvín ó cofia.
Campe y ia dobladura del brazo.
Capiie censi authores^ Los autores de ninguna nota.
Capito piscisy ab aliquibus , cabeza de asno.
Capripilia , ropa de chamelote.
Capronei , los cabellos sobre la frente.
Capsax , acis , cangilón para tener aceite*
Cardaelis , el gilguerito.
Carchesium , copa como gavia.
Caryota , dátil.
Causia^ el sombrero para el sol, 6 caperuza montera.
Celia penaaria , despensa ó botillería.
Celia vinaria , bodega.
Cervical , el cabezal.
4^9
Charta emporética , papel de estraza,
Chiromacttum , servilleta de mesa»
Chytropus , olla con pies.
Cibarius pañis , pan ordinario.
Cibila mensa , mesa redonda,
Cingulum , la correa.
Cingulum coriaceum venatorium , cinto.
Cingulum funiceum ex lino , ceñidor de hilo colo-
rado , ó cordón.
Cingulum textile , texido.
Circulator j chocarrero ó charlatán.
CtathruSf la rexa.
Clava , la maza.
Clavarius , el vede! , ó el que la lleva.
Classici authoresy los principales.
Clitellarium jumentum , bestia de albarda.
Coactilicii calcei , alpargatas.
Coassatio , entablamiento.
Codex , mano de papel.
Codéx exceptorius , el cartapacio donde se escribe
lo que se saca de los libros.
Commissura y trabazón ó coyuntura.
Componer e folia , juntar los naipes.
Conclave , recámara.
Confriatus , desmenuzado.
Condylus , la juntura de los artejos»
Conopeum, el pavellon. '
Contignaiio , sobrado ó alto.
Corollarium ^ añadidura*
Crémor , la leche que se saca de grauo mojado.
Crepitus digitorum , castañeta.
Crumeniseca , corta bolsas,
4?^
Crumenariuf vicus , la bolsería,
CuculUo , vestís clausa ^ forte , capuz.
Cucullas ligneus , la oriera.
Cttcwma, caldero ó saiwen.
Curio , cura,
Cydoniatum , carne de membrillos.
Cydonipersicum j melocotón.
Cymatium y sobrehaz ó sobremesa del aparador, pj
tabla de encima.
D
Damascena vestís , ropa de damasco.
Deccussate , trastrocados.
Depleo , es , vaciar»
JDesignatus , licenciado.
Dies operarius , día de hacer algo ó de trabajo.
Diohoiarius , cosa de á dos blancas.
Distributor , el que parte.
Dominaster , el que hace del señor.
Dorsvale jumentum , bestia para carga.
Duiciarium forum , la confitería.
Dulciarius pistor, el confitero, ó el que hace ma-
zapanes y fruta de sartén.
Duricoria ficus^ que tiene el ciiero duro.
E
Elementaría tabella ^ la cartilla,
Eltychnium , la mecha del candil.
Embamma , mojadura.
Enc<eniay la dedicación de la iglesia.
Ephestris , sive epomis ^ dis , sive epltogíumy muce-
ta de obispo, ó capirote de maestro,
Epistomium ^ el pico del jarro y la boca del cano.
Ephippiariaf equus , cabatid d¥ siHé*
EpitQgiurHy capa como de coro»
Epixenium , tajo para partir ó picar carne.
Equi meritorii /caballos de alquiler,
Emuceo^ mohecerse.
EvigilarCy dexar de dormir*
Exeníero , sacar las tripas.
ExempJum , la cata ó prueba.
Exfibulo j qnhsLT la hebilleta.
Exfungo , desgavilar la candela ó candil. |
F
Faher clavilh , forte , el cerragero.
Faceré sponsionem , apostar.
Femoralia , zaragüelles ó calzoncillos^
Feminicruralia , calzas.
Fíbula , la hebilleta.
Fistulosas caseus , queso con muchos ojos.
Floces , heces del vino.
Focaceus pañis , pan cocido en padilla ó al hogar.
Folia lusoria ^ los naipes.
Follis , pelota de viento.
Fornicatus, por cosa de arco de bóveda.
Forum oUtorium , la bercería,
Foruli , las caxas de libros.
Fructuarium forum , la plaza de la fruta.
Furcinula , las tixeras de despavilar ó tenedor.
Fulcrum , la madera de la cama.
Fumalis vicus, calle de la chimenea en Valencia»
Fumale , humero ó chimenea.
^ G
Gabata , ataifor, ó escudilla de falda.
Gallice , galochas , que son zapatos de paño.
Ganeo , el que anda por los bodegones.
Ghbella substantivum , el espacio que hay entre
ceja y ceja.
GIjndulie , las agallas del guarguero.
Globuli , botones,
Glomero , devanar.
Glutinator librarius , el encuadernador.
Graphis , el dibuxo.
Guttarnium , caño.
Gw//wx , alcuza.
H
Hecta , ampolla ó vexiga. Denique pañis tollit hec^
tas y está olivado. ^
Hippax y cis , queso de yeguas. Flinius.
Hirquus y el lagrimal del ojo.
Holobryzos , todo de oro-
Holosericus , todo de seda.
Hypocaustum , pieza debaxo de tierra para sudar,
que es baño ó estufa.
I
Incisur^ , las rayas de las manos por donde adivi-
nan los quirománticos.
Index y carta ó muestra de lo que es el juego.
Innitor , eris , arrimar.
Internodium , el artejo.
Interula , la almilla^
Intritura y picadillo.
Irritahilis , enojadizo.
Ji4gale juméntutriy bestia para carreta.
jfuguli , las asillas.
.433
L
Labrum , el librillo.
Lacerna , capa de camino.
Laminula , tajada.
Lajpathum , la romaza.
Lafy el hogar.
Lararium , la capilla.
Lemma , el argumento.
Leucophagum, sive ut Hermolaus, leucophceumy man-
jar blanco.
Lígulas adsírictorice , agujetas.
Li^ulse serícce , agujetas de seda.
Ligulce düvinctorice castrenses , ajugetas de armar.
Limbusy el borde y guarniciün de vestidura.
Linteum , el paño de manos.
Lcculamenium , caxon , ó parte del armario.
Lupus , pescado solio.
Lychnuchus , donde se pone el candil.
M
Majalis y marrano, puerco de un año.
Malluvium , plato para agua manos,
Malluvice , el agua con que se han lavado las ma-
nos.
Mandíbula , la quixada.
Mantile tovaja , ó toballa.
Matula , el orinal , ó vaso donde orinan.
Mena^ pescado á manera de besugo.
Msmbrum , cuarto de la casa.
Militaris vícus , calle de caballeros , Valentise.
Myxus f la mecha, 6 pávilo.
Mullas barbatus y el barbo.
Ff
434
Nodus laxas ^ la lazada.
O
Observator^ el acusador.
Obstragulum , capellada.
Ocelli , ojetes.
Ocre(e urbance ^ botas para andar por la ciudad.
Ocrece itinerarios , botas de camino.
Offendix , la travilla de la gorra.
Ornphacium , agraz.
Otuscularia muüer, la que vende berzas.
Orbiculi^ ias hembras de los corchetes.
Oxyporum , salsa de vinagre.
P
Palla , capa ó ropa de encima.
Palma agrestis , el palmito.
Parthenon , ei aposento de las damas.
Pectorale , la puerta del sayo.
Peniculus , los pelos de la tinta.
Perfunctorie adve^rbium , sumariamente.
Perípetasma , el cielo de la cama.
Pérsica prcccocia , albaricoques.
Peristroma , cubierta de cama.
Phiiyra , pliego de papel.
Phylura , tajada.
Phroniisteriony escuela ó general donde se lee al-
guna ciencia.
Piítillarius , ei que maja.
Plaga ^ redecilla de cama.
F.utei , ívs bancos , ó atriles , ó facistoles.
43^
PoUintor^ panadero-
Pollubrum , fuente para lavar las manos.
Pufino , cocinero.
Poples , la dobladura de la rodilla.
Postilleva y ce ^ las arretrancas.
Prcefectuf urhis , el gobernador.
Prator capitalis , alcalde del crimen*
Prodromi ficuf , brevas.
Prohtarii , autores ruines.
Promptuarvnn ^ la despensa.
Propo/^j, el regatón.
Primnesium , la maroma,
Ptisana , leche que se saca de grano.
Puer amanuetiíis , el escribiente , amanuense.
Pulvinuí ^ la almohada del entrado.
Pulvinus suppedaneus , almohada para debaxo los
pies.
PultariuT , escudilla.
Pytolabe pruníceps , las tenazas.
Quasi de capite agatur^ como si en ello vaya la
vida.
Quasillur y aut quasilíum ^ canastillo.
(¿uerquedula , la añade.
R
Rada pectinif rario^es ^ las púas del peine ralas.
Kadii densiores , las espesas.
K^'i'us , el palillo para apuntar las letras.
Reticuínm , el al^'anega.
Rhombulus y figura de metal que usaban la= hechi-
436
ceras de cuatro ángulos , los dos muy salidos,
de la manera que se pintan en los naipes fran-
ceses , y se llaman picas.
Khythmus , consonante.
S
Sandarachatus , embarnizado.
Saperda^ sabio y pulido.
Scalce cochltdes ^ escalera de caracol.
ScapMum , el servidor.
Schedion , lo compuesto que aun no está enmen-
dado.
Sciographica pictura ^ matizada.
Scirpus Iniicuf , junco de que usan los señores en
lugar de báculo.
Scrobicülus , el hoyuelo.
Secundarias fanis ^ parí mediano.
Sedilia , sillas para sentarse.
Segmentatus ^ vestido hecho á trepas ó cuartos.
Sella plicatilis , silla de costillas.
Sella recUnatoria , silla de respaldos.
Sericum gausapinum , terciopelo.
Setanius pañis , pan hecho de harina cernida con
cedazo de cerdas ralo.
Silatum y el almuerzo.
Silo , hombre de nariz roma.
Simitago y sémola.
Sinus j el párpado del ojo.
Solea j lenguado.
Spathaliutriy racimo de dátiles.
Speunicus pañis , pan cocido de presto.
5/ Aa^r /a. Ja pelota.
Sphcerisierium , el juego de la pelota que llaman
437
Trinquete los valencianos»
Sponda 5 tarima.
Stapeda , el estribo.
Stuferi , moneda de Alemania*
Strangulatoria , ahogadizas.
Striblita , hojuelas ó buñuelos.
Strues y hazina.
Structory el trinchante*
Struthionicé j á manera de avestruz.
Subucula recéns , camisa limpia.
Succussator, caballo trotón.
Sudariolum , pañizueio de narices.
So/fio^ sahumar.
Sufflamino , calzar la rueda para que no vaya atrás
ni adelante.
Sulfurata , alguaquida ó pajuela.
T
Taberna coctilitia , lugar para secar ó recocer algo.
Theca pulvcYaria y la salvadera.
Tessellatüs , labrado como de taracea.
Testacium , cocido en olla.
Testuaceum , cocido en barro.
Testudo y vihuela.
Thorax^ el hueco del cuerpo.
Thcrax diplois y jubón bastado.
ThynnuSy atún.
Thyríus , troncho*
Tihialla , medias calzas.
Tibicines , los pies de la mesa.
Titio y leño sacado del fuego.
Tómentum , lana ó cualquiera materia para llenar
colchones.
43»
Torris , el tizón.
Tragema^ fruta de sartén.
Triclinium^ pieza de comer.
Trifoliuniy trébol.
Trulla , el bacin grande,
Tudicula^ el cazo de la olla ó mecedero.
Túnica ^nanicata , sayo con mangas.
Turunda y sopas á manera de bocadillo.
Tympana , tabletas para traer fruta á las mesas.
Typhaceus^ cosa de centeno.
Tyro^ el aprendiz.
Tyrocnestis , rallo.
V
Vallecula , la concavidad que está debaxo del bozo
inferior.
Udones , peales de lienzo-
Vertebra^ el hueso en que se revuelve otro.
Vibrissje, los pelos de las narices.
Villatum , el frisado.
Vincula vestiaria , agujetas,
Vínum conTistenff vino que no pierde.
Vinum fugiens y vino que se pierde.
UmhiculuSj el medio de cualquier cosa y el extremo.
Vncinuli , corchetes, o las hembras de las manos del
libro.
Vola , la palma de la mano.
Vahellce , tenazuelas.
Urceoluf^ aguamanil,
Urnarium , el lugar de tinajas.
finís.
439
ÍNDICE DE LOS DIÁLOGOS.
Surrecti'o matutina.
Pág. 2.
Prima salutatio.
8.
Deductio ad ludum.
14.
Euntes in ludum literarium.
16.
Lectio.
28.
Reditus domum , et lusus pueriles.
32,
Refectio scholastica.
38.
Garrientes.
62.
Iter , et equus.
90.
Scriptio.
106.
Vestitus , et deambulatio matutina*
I34*
Domus.
ij6.
Schoia,
170.
Cubiculum , et lucubratio.
184.
Cuiina,
198.
Tticlinium.
212.
Convivium.
224.
Ebrietas.
258.
Regia.
280.
Princeps puer.
296.
Ludus chartarum , seu foliorum.
3í8*
Leges ludi.
34^*
Corpus hominis exterius.
sH-
Educatio.
382.
Prxcepta educationis.
406,
NOTA,
En esta última impresión se ha cor'
regido la traducción , que padecía mu^
chos defectos en algunos lugares, Sobr&
todo se han suprimido varios idiotismos
valencianos , muy ágenos de la pureza
de nuestra lengua castellana.
H 3 89; 3!
!
^^^ ^ "lí^
/..
'í
•■ v^c,' ««^MSi/vT?,» 'í'^yv -Salios * ^ X*
•./V-
.# "^^^
^¿Jml^^^ • 4.0 *7* > ^ Deacidified using the Bookkeeper process.
«n(¡J^^^^ % V' ^/¡V « <^ Neutralizing agent: Magnesium Oxide
I ^T^^^»©* #%0 <^ ^"^ Treatment Date: August 2006
*^ ^9^ ^^¿.*i^» ^ PreservationTechnologies
XíV ¿V ♦jAkH yk** ^ A WORLD LEADER IN PAPER PRESERVATION
%^ ^ 111 Thomson Park Drive
.^'
EADER IN PAPER PRESERVATION
1 1 1 Thomson Park Drive
Cranberry Township. PA 16066
Í724) 779-2111
(724)779-2111